گروه نرم افزاری آسمان

کتاب احتجاج






بخش اول احتجاج خداوند تبارك و تعالی با صاحبان مذاهب و ادیان مختلف در قرآن کریم
إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُؤْمِنُونَ* خَتَمَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ عَلی سَمْعِهِمْ وَ عَلی أَبْصارِهِمْ :«2» البقرة
غِشاوَةٌ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ* وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ ما هُمْ بِمُؤْمِنِینَ* یُخادِعُونَ اللَّهَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ ما
یَخْدَعُونَ إِلَّا أَنْفُسَ هُمْ وَ ما یَشْعُرُونَ* فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَهُمُ اللَّهُ مَرَضاً وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ بِما کانُوا یَکْذِبُونَ* وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ لا تُفْسِدُوا
فِی الْأَرْضِ قالُوا إِنَّما نَحْنُ مُصْلِحُونَ* أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَ لکِنْ لا یَشْعُرُونَ* وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ آمِنُوا کَما آمَنَ النَّاسُ قالُوا أَ نُؤْمِنُ کَما
آمَنَ السُّفَهاءُ أَلا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهاءُ وَ لکِنْ لا یَعْلَمُونَ* وَ إِذا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلَوْا إِلی شَیاطِینِهِمْ قالُوا إِنَّا مَعَکُمْ إِنَّما نَحْنُ
مُسْتَهْزِؤُنَ* اللَّهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَ یَمُدُّهُمْ فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ* أُولئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الضَّلالَۀَ بِالْهُدي فَما رَبِحَتْ تِجارَتُهُمْ وَ ما کانُوا
.«1» 16 - مُهْتَدِینَ 6
تفسیر: طبرسی در مجمع البیان در باره آیه إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَواءٌ عَلَیْهِمْ کسانی که کافر شدهاند براي آنها مساویست چه بترسانی
آنها را چه نترسانی ایمان نخواهند آورد گفته شده این آیه در باره ابا جهل و پنج نفر بستگانش که در جنگ بدر کشته شدند نازل
شد.
بعضی گفتهاند در مورد گروه معینی از احبار یهود نازل شده که از روي عناد به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ایمان نیاوردند و
پیامبري آن جناب را پنهان میکردند از روي حسد.
گفتهاند: در باره مشرکین عرب نازل گردید. بعضی نیز معتقدند که در باره تمام کفار است که خداوند اطلاع میدهد آنها ایمان
نمیآورند.
و آیه: وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا در باره منافقین که آنها عبد الله بن ابی بن سلول و جد بن قیس و معتب بن قشر و یارانش که
بیشترشان یهودي بودند نازل شده و در مورد آیه وَ إِذا خَلَوْا إِلی شَیاطِینِهِمْ از حضرت باقر علیه السلام روایت شده که آیه در مورد
کاهنان یهود
ص: 7
است خداوند میفرماید: یا أَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذِي خَلَقَکُمْ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ بِأَیْدِیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ
.79 - لِیَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلِیلًا فَوَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا کَتَبَتْ أَیْدِیهِمْ وَ وَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا یَکْسِبُونَ 75
در مورد آیه وَ لا تَشْتَرُوا بِآیاتِی ثَمَناً قَلِیلًا از حضرت باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: حی بن اخطب و کعب بن اشرف و چند
نفر دیگر از یهود که از طریق یهودان زندگی خود را میگذراندند و هر ساله مقرري از آنها دریافت مینمودند نمیخواستند با
اعتراف به نبوت حضرت محمد صلی الله علیه و آله مقرري خود را از بین ببرند به همین جهت آیاتی که در تورات راجع به
مشخصات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بوده تغییر دادند. این آیه که میفرماید:
آیات مرا با بهاي کم معامله نکنید آن بهاي کم همین گذران سالانه آنها است.
صفحه 8 از 211
در مورد آیه أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ مینویسد: این آیه خطاب به علماي یهود است.
آنها به خویشاوندان مسلمان خود میگفتند بر دین خود پایدار باشید ولی خودشان ایمان نمیآوردند لذا خداوند میفرماید مردم را
به نیکی دعوت میکنید و از خود فراموش مینمائید.
در باره آیه أَ فَتَطْمَعُونَ أَنْ یُؤْمِنُوا لَکُمْ گفته شده آنها دانشمندان یهود هستند که تورات را تحریف میکردند حلال را حرام و حرام
را حلال میکردند از روي هواي نفس و هماهنگی با کسانی که در این باره به آنها پول میدادند.
در مورد آیه وَ إِذا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا تا لِیُحَ اجُّوکُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّکُمْ مینویسد: از حضرت باقر (ع) روایت شده که گروهی از یهودان
دشمن سرسخت و مخالف جدي اسلام نبودند که با یک دیگر تبانی داشته باشند این گروه وقتی به مسلمانان برخورد میکردند
مشخصات حضرت محمد صلی الله علیه و آله را که در تورات مییافتند براي آنها بازگو میکردند. علماء و رهبران را از این عمل
نهی میکردند به آنها میگفتند شما مشخصات حضرت محمد را از روي تورات براي مسلمانان نقل میکنید لِیُحَاجُّوکُمْ بِهِ عِنْدَ
رَبِّکُمْ تا با شما به مبارزه برخیزند در نزد پروردگارتان و استدلال نمایند این آیه به همین جهت نازل شد.
و در باره آیه فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ یَکْتُبُونَ الْکِتابَ بِأَیْدِیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ.
ص: 8
مینویسد: منظور از نوشتن با دست این بود که آنها مشخصات حضرت محمد صلی الله علیه و آله را با دست خود تغییر میدادند تا
بدین وسیله مستضعفین یهود را مشکوك نمایند. همین مطلب از حضرت باقر (ع) و گروهی از مفسران نقل شده.
گفتهاند: مشخصات قیافه پیامبر صلی الله علیه و آله در تورات سبزه و معتدل بود آنها تغییر دادند و گندمگون و بلند قامت کردند و
در روایت عکرمه از ابن عباس نقل شده که گفت دانشمندان یهود مشخصات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را در تورات چنین
مشاهده کردند مژگان سیاه و چشمان درشت و قامت معتدل و چهره زیبا دارد. از روي حسادت و ستمگري آن را تغییر دادند.
الَّذِي جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ فِراشاً وَ السَّماءَ بِناءً وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَراتِ رِزْقاً لَکُمْ فَلا تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْداداً وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ*
.23 - وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ 21
إِنَّ اللَّهَ لا یَسْتَحْیِی أَنْ یَضْ رِبَ مَثَلًا ما بَعُوضَ ۀً فَما فَوْقَها فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا فَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ أَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا :« و قال تعالی »
.26 - فَیَقُولُونَ ما ذا أَرادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلًا یُضِلُّ بِهِ کَثِیراً وَ یَهْدِي بِهِ کَثِیراً وَ ما یُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفاسِقِینَ 25
از امام صادق (ع) روایت شده که خداوند از آن جهت مثل به پشه میزند چون پشه با کوچکی و جثه ضعیفی که دارد خداوند در
او آنچه در فیل وجود دارد با جثه قویش آفریده باضافه دو عضو دیگر که در فیل وجود ندارد. تا مؤمنین را متوجه آفرینش دقیق و
مصنوعات عجیب خود بنماید.
خداوند میفرماید: یا بَنِی إِسْرائِیلَ اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ وَ أَوْفُوا بِعَهْدِي أُوفِ بِعَهْدِکُمْ وَ إِیَّايَ فَارْهَبُونِ* وَ آمِنُوا بِما أَنْزَلْتُ
مُ َ ص دِّقاً لِما مَعَکُمْ وَ لا تَکُونُوا أَوَّلَ کافِرٍ بِهِ وَ لا تَشْتَرُوا بِآیاتِی ثَمَناً قَلِیلًا وَ إِیَّايَ فَاتَّقُونِ* وَ لا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْباطِلِ وَ تَکْتُمُوا الْحَقَّ وَ أَنْتُمْ
.42 - تَعْلَمُونَ 40
در مورد آیه یا بَنِی إِسْرائِیلَ اذْکُرُوا مینویسد خطاب به یهود و نصاري است بعضی گفتهاند خطاب به یهودان مدینه و اطراف آن
است.
خداوند میفرماید: أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتابَ أَ فَلا
ص: 9
. تَعْقِلُونَ 44
. و میفرماید: یا بَنِی إِسْرائِیلَ اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ وَ أَنِّی فَضَّلْتُکُمْ عَلَی الْعالَمِینَ 47
صفحه 9 از 211
و میفرماید: أَ فَتَطْمَعُونَ أَنْ یُؤْمِنُوا لَکُمْ وَ قَدْ کانَ فَرِیقٌ مِنْهُمْ یَسْمَعُونَ کَلامَ اللَّهِ ثُمَّ یُحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ ما عَقَلُوهُ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ* وَ إِذا لَقُوا
الَّذِینَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلا بَعْضُ هُمْ إِلی بَعْضٍ قالُوا أَ تُحَ دِّثُونَهُمْ بِما فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ لِیُحَاجُّوکُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّکُمْ أَ فَلا تَعْقِلُونَ* أَ وَ لا
یَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ* وَ مِنْهُمْ أُمِّیُّونَ لا یَعْلَمُونَ الْکِتابَ إِلَّا أَمانِیَّ وَ إِنْ هُمْ إِلَّا یَظُنُّونَ* فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ یَکْتُبُونَ
الْکِتابَ.
گروهی از قریش به آنها مراجعه کرده و پرسیدند آیا در تورات پیامبري از قبیله ما تذکر داده شده است میگفتند آري اما مشخصات
او چنین است بلند قامت داراي چشمان آبی و مویهاي ریخته و غیر مجعد است.
این مطلب را واحدي باسناد خود در وسیط نقل میکند.
ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ إِلَّا قَلِیلًا مِنْکُمْ وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُونَ* وَ إِذْ أَخَ ذْنا مِیثاقَکُمْ لا تَسْفِکُونَ :« إلی قوله » وَ إِذْ أَخَ ذْنا مِیثاقَ بَنِی إِسْرائِیلَ :« و قال تعالی »
دِماءَکُمْ وَ لا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَ کُمْ مِنْ دِیارِکُمْ ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ ثُمَّ أَنْتُمْ هؤُلاءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَ کُمْ وَ تُخْرِجُونَ فَرِیقاً مِنْکُمْ مِنْ
دِیارِهِمْ تَظاهَرُونَ عَلَیْهِمْ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ إِنْ یَأْتُوکُمْ أُساري تُفادُوهُمْ وَ هُوَ مُحَرَّمٌ عَلَیْکُمْ إِخْراجُهُمْ أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتابِ وَ
وَ قالُوا قُلُوبُنا غُلْفٌ بَلْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ بِکُفْرِهِمْ فَقَلِیلًا ما یُؤْمِنُونَ* وَ لَمَّا جاءَهُمْ کِتابٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُ َ ص دِّقٌ لِما :« إلی قوله » تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ
مَعَهُمْ وَ کانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَۀُ اللَّهِ عَلَی الْکافِرِینَ* بِئْسَمَا اشْتَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ أَنْ
یَکْفُرُوا بِما أَنْزَلَ اللَّهُ بَغْیاً أَنْ یُنَزِّلَ اللَّهُ مِنْ فَضْ لِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ فَباؤُ بِغَضَبٍ عَلی غَضَبٍ وَ لِلْکافِرِینَ عَذابٌ مُهِینٌ* وَ إِذا قِیلَ
لَهُمْ آمِنُوا بِما أَنْزَلَ اللَّهُ قالُوا نُؤْمِنُ بِما أُنْزِلَ عَلَیْنا وَ یَکْفُرُونَ بِما وَراءَهُ وَ هُوَ الْحَقُّ مُ َ ص دِّقاً لِما مَعَهُمْ قُلْ فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنْبِیاءَ اللَّهِ مِنْ قَبْلُ إِنْ
قُلْ إِنْ کانَتْ لَکُمُ الدَّارُ الْآخِرَةُ عِنْدَ اللَّهِ خالِصَۀً مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ* وَ لَنْ یَتَمَنَّوْهُ :« إلی قوله » * کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ
قُلْ مَنْ کانَ عَدُ  وا لِجِبْرِیلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلی قَلْبِکَ بِإِذْنِ :« إلی قوله » أَبَداً بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ
ص: 10
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَقُولُوا راعِنا وَ قُولُوا انْظُرْنا وَ اسْمَعُوا وَ لِلْکافِرِینَ :« إلی قوله » اللَّهِ مُ َ ص دِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ وَ هُديً وَ بُشْري لِلْمُؤْمِنِینَ
أَمْ تُرِیدُونَ أَنْ تَسْئَلُوا رَسُولَکُمْ کَما سُئِلَ مُوسی مِنْ قَبْلُ وَ مَنْ یَتَبَدَّلِ الْکُفْرَ بِالْإِیمانِ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِیلِ* وَدَّ :« إلی قوله » عَذابٌ أَلِیمٌ
و قالُوا لَنْ :« إلی قوله » کَثِیرٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَوْ یَرُدُّونَکُمْ مِنْ بَعْدِ إِیمانِکُمْ کُفَّاراً حَسَ داً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ
وَ قالَتِ الْیَهُودُ لَیْسَتِ النَّصاري :« إلی قوله » یَدْخُلَ الْجَنَّۀَ إِلَّا مَنْ کانَ هُوداً أَوْ نَصاري تِلْکَ أَمانِیُّهُمْ قُلْ هاتُوا بُرْهانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ
عَلی شَیْءٍ وَ قالَتِ النَّصاري لَیْسَتِ الْیَهُودُ عَلی شَیْءٍ وَ هُمْ یَتْلُونَ الْکِتابَ کَذلِکَ قالَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ مِثْلَ قَوْلِهِمْ فَاللَّهُ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ
.116 - وَ قالُوا اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَداً سُبْحانَهُ بَلْ لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ کُلٌّ لَهُ قانِتُونَ 83 :« إلی قوله » الْقِیامَۀِ فِیما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ
در باره آیه وَ کانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا قبلا همین یهودان با یادآوري پیامبري که در آینده مبعوث میشود مدعی
پیروزي و تسلط بر اوس و خزرج بودند.
ابن عباس میگوید یهودان بر اوس و خزرج (ساکنان مدینه) پیوسته اظهار پیروزي میکردند بوسیله پیامبري که بعد از این مبعوث
خواهد شد که همان رسول اکرم صلی الله علیه و آله بود همین که خداوند او را از میان عرب برانگیخت و از بنی اسرائیل نبود کفر
ورزیدند و انکار کردند آنچه در بارهاش قبلا میگفتند.
معاذ بن جبل و بشر بن براء بن معرور به آنها گفتند از خدا بترسید و اسلام آورید. شما خود را قبلا بر ما پیروز میدانستید بواسطه
حضرت محمد صلی الله علیه و آله در حالی که ما کافر بودیم و پیوسته مشخصات و خصوصیات او را بما گوشزد میکردید که در
آینده مبعوث میشود.
در جواب او سلام بن مسلم برادر بنی النضیر گفت آنچه محمد (ص) آورده ما اطلاعی از آن نداریم و این آن پیامبري نیست که
بشما میگفتیم خداوند در همین مورد آیه فوق را نازل نمود و در باره آیه قُلْ مَنْ کانَ عَدُ  وا لِجِبْرِیلَ مینویسد: ابن عباس گفت
صفحه 10 از 211
سبب نزول این آیه آن بود که ابن صوریا و گروهی از یهودان فدك پس از هجرت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به مدینه از آن
جناب سؤالها میکردند. میپرسیدند چگونه میخوابی به ما
ص: 11
اطلاع داده شده که کیفیت خواب پیامبري که در آخر الزمان مبعوث میشود.
در جواب میفرمود چشمانم خواب است ولی دلم بیدار، در پاسخ میگفتند صحیح است میپرسیدند بگو ببینیم فرزند از مرد بوجود
میآید یا از زن؟ جواب میداد. استخوان و اعصاب و رگها از مرد است و گوشت و خون و ناخن و موي از زن. میگفتند درست
گفتی.
باز میپرسیدند پس چرا فرزند شباهت به خالوهایش پیدا میکند بطوري که هیچ شباهتی به عموهاي خود ندارد. در جواب
میفرمود هر کدام نطفه و آب منی او افزون شود شباهت به آن طرف بیشتر میشود گفتند صحیح فرمودي.
پرسیدند بگو ببینیم خدایت چیست؟ خداوند در جواب آنها این آیه را نازل کرد قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَ دٌ بگو خدا یکتا است تا آخر این
سوره.
در این موقع ابن صوریا گفت یک مطلب دیگر باقی مانده اگر جواب بدهی به تو ایمان میآورم و پیروت خواهم بود. کدام فرشته
برایت وحی میآورد؟ در جواب او فرمود جبرئیل.
ابن صوریا گفت جبرئیل دشمن ما است او پیوسته جنگ و گرفتاري و کشتار به ارمغان میآورد اما میکائیل مژده و نعمت فراوان
میآورد اگر میکائیل مأمور وحی تو بود ایمان میآوردیم خداوند در جواب آنها این آیه را فرستاد قُلْ مَنْ کانَ عَدُ  وا لِجِبْرِیلَ.
یعنی یا رسول الله گوش به حرف ما بده. « یا رسول الله راعنا » در مورد آیه لا تَقُولُوا راعِنا مینویسد: مسلمانان به پیامبر اکرم میگفتند
ولی یهودان این لفظ را تحریف نموده میگفتند راعِنا و از رعونت میگرفتند و منظورشان عیبجویی و نسبت نقص بود. وقتی مورد
عتاب قرار گرفتند از جانب خدا گفتند ما که چیزي جز آنچه خود مسلمانان میگویند نمیگوئیم خداوند از این تحریف نهی نموده
فرمود لا تَقُولُوا راعِنا وَ قُولُوا انْظُرْنا نگوئید راعِنا بگوئید انْظُرْنا به ما توجه کن.
قتاده در تفسیر این آیه میگوید راعِنا کلمهاي بود که یهودان بعنوان مسخره و استهزا به پیامبر میگفتند عطا نیز گفته این کلمه را
انصار در جاهلیت میگفتند ولی در اسلام از گفتن این کلمه نهی شد.
امام باقر (ع) فرمود این کلمه در لهجه عبرانی ناسزا است که منظور یهودان همین ناسزا بود.
ص: 12
بعضی نیز گفتهاند معنی این کلمه در نزد آنها این بود که گوش کن نخواهی شنید و معنی انْظُرْنا یعنی بگذار بفهمیم یا بما بفهمان و
یا توجه کن بما.
در باره آیه أَمْ تُرِیدُونَ أَنْ تَسْئَلُوا رَسُولَکُمْ مینویسد: در باره سبب نزول این آیه اختلاف شده است.
ابن عباس میگوید: رافع بن حرمله و وهب بن زید به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله عرض کردند براي ما کتابی از آسمان بیاور تا
که میخواهید از » آن را بخوانیم و رودها و نهرها جاري نما تا پیرو تو شویم و تصدیقت کنیم. خداوند این آیه را نازل کرد
.« پیامبرتان همان چیزهائی را درخواست که از موسی (ع) درخواست میکردند
حسن از مفسرین قرآن میگوید منظور مشرکین عرب هستند که قرآن خود شاهد است چنین درخواستی را نمودند لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ
حَتَّی تَفْجُرَ لَنا به تو ایمان نمیآوریم مگر چشمه ساري براي ما بوجود آوري.
سدي دیگري از مفسرین میگوید: اعراب درخواست میکردند که پیامبر اکرم خداوند را آشکارا به آنها نشان بدهد.
مجاهد میگوید: قریش میگفتند کوه صفا را براي ما به صورت طلا درآور فرمود آري در آن صورت مانند مائدهاي خواهد شد
صفحه 11 از 211
که عیسی براي پیروان خود نازل کرد. آنها برگشتند (و دنباله تقاضاي خود را نگرفتند).
جبائی دیگري از مفسران میگوید: روایت شده که گروهی از پیامبر صلی الله علیه و آله تقاضا کردند درختی را براي آنها تعیین
کند که به آن درخت نذر و نیاز ببندند چنانچه مشرکین درختهاي متعددي براي این کار داشتند و آن درختها را میپرستیدند و
خرما و خوراکیهاي دیگر بر آن میآویختند همان طوري که قوم موسی (ع) از او درخواست میکردند که براي ما نیز یک خدا قرار
بده همان طوري که بت پرستان خدایان فراوانی دارند در باره آیه وَدَّ کَثِیرٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ مینویسد: این آیه در باره حی بن
اخطب و برادرش ابو یاسر فرزند اخطب نازل شد که وقتی پیامبر به مدینه آمد خدمت آن جناب رسیدند و از نزدیک ایشان را مورد
مطالعه قرار دادند پس از خارج شدن از خدمت پیامبر یک نفر به حی بن اخطب گفت آیا به عقیده تو او پیامبر است جواب داد
همان پیامبر است. گفتند تو خود با او چگونه
ص: 13
هستی. گفت تا بمیرم دشمن او هستم.
ابن عباس گفته: این همان کسی است که با پیامبر پیمانشکنی نموده و در جنگ احزاب آتش جنگ را پیوسته میافروخت.
زهري گفته: این آیه در باره کعب بن اشرف نازل شد. و از حسن نقل شده که آیه در ارتباط با گروهی از یهودان است.
و در باره آیه قالَتِ الْیَهُودُ لَیْسَتِ النَّصاري عَلی شَیْءٍ مینویسد: ابن عباس گفت وقتی نصاري نجران وارد بر پیامبر صلی الله علیه و
آله شدند (که پیشنهاد مباهله شد) احبار و دانشمندان یهود نیز آمدند و در حضور پیامبر این دو گروه با هم به نزاع پرداختند.
رافع بن حرمله به نصرانیان گفت شما هیچ کاره نیستید و نبوت عیسی را انکار کرد و کافر بانجیل شد. یک نفر نجرانیها گفت
یهودان نیز کارهاي نیستند منکر نبوت موسی و تورات شد. خداوند این آیه را به همین جهت نازل نمود و منظور از الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ
در آیه مشرکان عرب است که به حضرت محمد صلی الله علیه و آله گفتند این هر دو دسته کارهاي نیستند و یا گفتند تمام پیامبران
و امتهایشان بیارزشند و موقعیتی ندارند.
در مورد آیه وَ قالُوا اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَداً مینویسد: در باره نصرانیان نازل شده که معتقدند عیسی پسر خدا است یا در باره آنها و مشرکان
عرب که ایشان نیز میگفتند ملائکه دختران خدایند.
خداوند میفرماید (سبحانه) منزه است از داشتن فرزند و صفاتی که شایسته خدا نیست او مالک تمام آسمان و زمین است ولی
فرزند ملک پدر نیست زیرا وقتی تمام آسمان و زمین ملک خدا باشد پس فرزندانش ملک او نمیشوند زیرا فرزند بودن با ملک
شدن جمع نمیشود و یا از نظر کار صحیح نیست زیرا فعل از جنس فاعل نیست و فرزند جز از جنس پدر خود نخواهد بود (پس
عیسی که فعل خدا است نمیتواند از جنس خدا یعنی فرزند او باشد).
135 میفرماید: - خداوند در سوره بقره آیه 118
وَ قالَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ لَوْ لا یُکَلِّمُنَا اللَّهُ أَوْ تَأْتِینا آیَۀٌ کَ ذلِکَ قالَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِثْلَ قَوْلِهِمْ تَشابَهَتْ قُلُوبُهُمْ قَدْ بَیَّنَّا الْآیاتِ لِقَوْمٍ
یُوقِنُونَ* إِنَّا أَرْسَلْناكَ بِالْحَقِّ بَشِیراً وَ نَذِیراً وَ لا تُسْئَلُ عَنْ
ص: 14
أَصْحابِ الْجَحِیمِ
وَ لَنْ تَرْضی عَنْکَ الْیَهُودُ وَ لَا النَّصاري حَتَّی تَتَّبِعَ مِلَّتَهُمْ قُلْ إِنَّ هُدَي اللَّهِ هُوَ الْهُدي وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ بَعْدَ الَّذِي جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ
ما لَکَ مِنَ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا نَصِیرٍ
135 در باره آیه وَ قالَ - وَ قالُوا کُونُوا هُوداً أَوْ نَصاري تَهْتَدُوا قُلْ بَلْ مِلَّۀَ إِبْراهِیمَ حَنِیفاً وَ ما کانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ 118 :« إلی قوله » *
الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ مینویسد: مجاهد گفته است منظور نصرانیان هستند در این آیه ولی ابن عباس میگوید آیه مربوط به یهودان
صفحه 12 از 211
است. حسن و قتاده معتقد است که آیه در باره مشرکین عرب است و همین نظریه بواقع نزدیکتر است و منظور از أَوْ تَأْتِینا آیَۀٌ یعنی
مطابق میل ما معجزهاي ظاهر کند قَدْ بَیَّنَّا الْآیاتِ لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ منظور اینست که آیات و معجزات بسیار آشکار و بارزي آوردیم که
گواه صدق پیامبر ما بود که براي هر کس ستیزهجو و معاند نباشد آن معجزات کافی بود اگر خداوند در مورد درخواست معجزه
مخصوص که آنها میخواستند مصلحتی میدید براي آنها همان معجزه را آشکار مینمود.
و در باره این آیه وَ قالُوا کُونُوا هُوداً مینویسد: ابن عباس گفت: عبد الله بن صوریا و کعب بن اشرف و مالک بن صیف و گروهی
از یهودان و نصرانیان نجران با مسلمانان به بحث و مناظره پرداختند و هر کدام مدعی بودند که اهل حق آنها هستند. یهودان
میگفتند پیامبر ما حضرت موسی بهترین پیامبران است و تورات کتاب ما بهترین کتاب آسمانی است.
نصرانیان میگفتند پیامبر ما بهترین پیامبر و کتاب ما انجیل بهترین کتاب خدا است و هر دو دسته مسلمانان را دعوت بپذیرفتن کیش
خود مینمودند گفته شده ابن صوریا به پیامبر اکرم میگفت هدایت فقط در پذیرفتن معتقدات ما است تو اي محمد، از ما پیروي
کن تا هدایت یابی. نصاري نیز همین پیشنهاد را کردند این آیه در همین مورد نازل شد که میفرماید گفتند یا یهودي شوید یا
نصرانی تا هدایت یابید بگو پیرو ملت ابراهیم هستیم که واقعیتگرا است و مشرك نبود.
خداوند میفرماید: قُلْ أَ تُحَاجُّونَنا فِی اللَّهِ وَ هُوَ رَبُّنا وَ رَبُّکُمْ وَ لَنا أَعْمالُنا وَ لَکُمْ أَعْمالُکُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُخْلِصُونَ* أَمْ تَقُولُونَ إِنَّ إِبْراهِیمَ وَ
إِسْماعِیلَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطَ کانُوا هُوداً أَوْ نَصاري قُلْ أَ أَنْتُمْ أَعْلَمُ أَمِ اللَّهُ وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَتَمَ شَهادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللَّهِ وَ مَا اللَّهُ
140 - بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ 139
ص: 15
و میفرماید: سَیَقُولُ السُّفَهاءُ مِنَ النَّاسِ ما وَلَّاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِی کانُوا عَلَیْها قُلْ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ یَهْدِي مَنْ یَشاءُ إِلی صِ راطٍ
.146 - الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَعْرِفُونَهُ کَما یَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ وَ إِنَّ فَرِیقاً مِنْهُمْ لَیَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ. 142 :« إلی قوله » مُسْتَقِیمٍ
و میفرماید: وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَتَّخِ ذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْداداً یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللَّهِ وَ الَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبا لِلَّهِ وَ لَوْ یَرَي الَّذِینَ ظَلَمُوا إِذْ یَرَوْنَ
الْعَذابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِیعاً وَ أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعَذابِ* إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِینَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا وَ رَأَوُا الْعَذابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ* وَ قالَ
.167 - الَّذِینَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنا کَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ کَما تَبَرَّؤُا مِنَّا کَذلِکَ یُرِیهِمُ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَیْهِمْ وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنَ النَّارِ 165
وَ إِذا قِیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ قالُوا بَلْ نَتَّبِعُ ما أَلْفَیْنا عَلَیْهِ آباءَنا أَ وَ لَوْ کانَ آباؤُهُمْ لا یَعْقِلُونَ شَیْئاً وَ لا یَهْتَدُونَ* وَ مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا
.171 - کَمَثَلِ الَّذِي یَنْعِقُ بِما لا یَسْمَعُ إِلَّا دُعاءً وَ نِداءً صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَعْقِلُونَ 170
در باره این آیه وَ إِذا قِیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ وقتی به آنها میگویند پیرو دستورات خدا شوید میگویند ما پیروي از اجداد خود
میکنیم.
مرحوم طبرسی در مجمع مینویسد: ابن عباس گفت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله یهودان را به اسلام دعوت نمود آنها گفتند ما
روش اجداد خود را رها نخواهیم کرد و در روایت ضحاك از ابن عباس نقل میکند که گفت این آیه در باره کفار قریش نازل
شده.
وَ أُولئِکَ هُمُ :« إلی قوله » خداوند میفرماید لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ
. الْمُتَّقُونَ 177
و میفرماید: وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُعْجِبُکَ قَوْلُهُ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ یُشْهِدُ اللَّهَ عَلی ما فِی قَلْبِهِ وَ هُوَ أَلَدُّ الْخِصامِ* وَ إِذا تَوَلَّی سَعی فِی الْأَرْضِ
لِیُفْسِدَ فِیها وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الْفَسادَ* وَ إِذا قِیلَ لَهُ اتَّقِ اللَّهَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالْإِثْمِ فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ وَ لَبِئْسَ الْمِهادُ آیات
.206 -204
و میفرماید: سَلْ بَنِی إِسْرائِیلَ کَمْ آتَیْناهُمْ مِنْ آیَۀٍ بَیِّنَۀٍ وَ مَنْ یُبَدِّلْ نِعْمَۀَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ.
صفحه 13 از 211
در تفسیر آیه وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُعْجِبُکَ قَوْلُهُ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا بعضی از مردم از سخن ترا بسیار خوش آید با اینکه او سختترین دشمن
است. وقتی پشت سر میرود کوشش میکند که
ص: 16
در روي زمین تباهی و فساد بوجود آورد و کشت و نسل را از میان ببرد.
طبرسی مینویسد: حسن گفت این آیه در باره منافقین نازل شده و سدي میگوید آیه در باره اخنس بن شریق نازل شده که پیوسته
نسبت به پیامبر اکرم اظهار علاقه و محبت و دلبستگی به او و علاقه به مسلمان شدن میکرد. اما فقط به این کار تظاهر میکرد در
کشت در این آیه دین است و منظور « حرث » دل تصمیم خلاف آن را داشت از حضرت صادق علیه السلام روایت شده که منظور از
از نسل مردم هستند (که در آیه فرمود همین که پشت سر رفت کوشش در از بین بردن کشت و نسل دارد یعنی دین و مردم).
فَإِنْ حَاجُّوكَ فَقُلْ أَسْلَمْتُ وَجْهِیَ لِلَّهِ وَ مَنِ اتَّبَعَنِ وَ قُلْ لِلَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ وَ الْأُمِّیِّینَ أَ أَسْلَمْتُمْ فَإِنْ أَسْلَمُوا فَقَدِ اهْتَدَوْا :«3» آل عمران
أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُوا نَصِ یباً مِنَ الْکِتابِ یُدْعَوْنَ إِلی کِتابِ اللَّهِ :« و قال تعالی » . وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما عَلَیْکَ الْبَلاغُ وَ اللَّهُ بَصِ یرٌ بِالْعِبادِ
لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ یَتَوَلَّی فَرِیقٌ مِنْهُمْ وَ هُمْ مُعْرِضُونَ* ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَیَّاماً مَعْدُوداتٍ وَ غَرَّهُمْ فِی دِینِهِمْ ما کانُوا
.24 - یَفْتَرُونَ 23
در باره آیه یُدْعَوْنَ إِلی کِتابِ اللَّهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ وقتی آنها را دعوت میکنند که کتاب خدا را حاکم بین خود قرار دهید، گروهی از
آنها کنارهگیري میکنند در حالی که مخالف هستند. مینویسد: یعنی حکومت کند کتاب خدا در باره نبوت حضرت محمد صلی
الله علیه و آله یا در باره ابراهیم و اینکه دین او اسلام بوده و بعضی گفتهاند منظور اینست که کتاب خدا را حکم قرار دهید در مورد
سنگسار نمودن زیرا از ابن عباس نقل شده که مرد و زنی از اهالی خیبر زنا کردند و از شخصیتهاي برجسته خیبریان بودند در
کتاب خود آنها مسأله رجم و سنگسار وجود داشت ولی بواسطه شخصیت آن دو نمیخواستند آنها را رجم نمایند.
امیدوار بودند که در اسلام چنین کاري را اجازه داده باشند به همین جهت براي حکم و داوري خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و
آله رفتند. حضرت رسول نیز آنها را محکوم به سنگسار نمودند. نعمان بن اوفی و نجر بن عمرو گفتند در این حکم ستم روا داشتی
نباید آنها سنگسار شوند.
پیامبر اکرم (ص) فرمود: بین من و شما داور تورات باشد قبول کردند پرسید کدامیک
ص: 17
از شماها به تورات آشناتر است؟ گفتند مردي بنام ابن صوریا که ساکن فدك است از پی او فرستادند به مدینه آمد، جبرئیل قبلا
مشخصات ابن صوریا را براي پیامبر نقل کرده بودند.
پیامبر اکرم به او فرمود تو ابن صوریا هستی؟ جواب داد آري. فرمود تو داناترین یهودي؟
گفت چنین میگویند.
پیامبر اکرم یک قسمت از تورات را که شامل رجم و سنگسار بود خواست و به او فرمود بخوان شروع کرد بخواندن تا رسید به آیه
رجم دست خود را بر روي آن نهاد و بعد از آن آیه را خواند ابن سلام گفت یا رسول الله این مرد رد شد، از جاي حرکت کرد و
دستش را از روي آیه رجم برداشت و خود آیه را براي پیامبر و یهودیان قرائت کرد که اگر مرد زندار و زن شوهردار عمل منافی
عفت انجام دهند و این مطلب بوسیله گواهان ثابت شود باید رجم شوند. اگر زن آبستن باشد باید منتظر شد تا فرزند خود را زایمان
کند پیامبر اکرم دستور داد آن دو یهودي را سنگسار کردند. یهودان به همین جهت خشمگین شدند و خداوند این آیه را نازل
نمود.
86 میفرماید: - خداوند در سوره آل عمران آیات 59
صفحه 14 از 211
إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ* الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُنْ مِنَ الْمُمْتَرِینَ* فَمَنْ :« و قال سبحانه »
حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَ نا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ
قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ تَعالَوْا إِلی کَلِمَۀٍ سَواءٍ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمْ أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللَّهَ وَ لا نُشْرِكَ بِهِ شَیْئاً وَ لا یَتَّخِذَ :« إلی قوله تعالی » اللَّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ
بَعْضُ نا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ* یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تُحَاجُّونَ فِی إِبْراهِیمَ وَ ما أُنْزِلَتِ التَّوْراةُ وَ
الْإِنْجِیلُ إِلَّا مِنْ بَعْدِهِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ* ها أَنْتُمْ هؤُلاءِ حاجَجْتُمْ فِیما لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ فَلِمَ تُحَاجُّونَ فِیما لَیْسَ لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا
تَعْلَمُونَ* ما کانَ إِبْراهِیمُ یَهُودِیا وَ لا نَصْرانِیا وَ لکِنْ کانَ حَنِیفاً مُسْلِماً وَ ما کانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ* إِنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِإِبْراهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ
هذَا النَّبِیُّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ اللَّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ* وَدَّتْ طائِفَۀٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَوْ یُضِ لُّونَکُمْ وَ ما یُضِلُّونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَ ما یَشْعُرُونَ* یا أَهْلَ
الْکِتابِ لِمَ تَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ* یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَ
ص: 18
بِالْباطِلِ وَ تَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ* وَ قالَتْ طائِفَۀٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ آمِنُوا بِالَّذِي أُنْزِلَ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهارِ وَ اکْفُرُوا آخِرَهُ
لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ* وَ لا تُؤْمِنُوا إِلَّا لِمَنْ تَبِعَ دِینَکُمْ قُلْ إِنَّ الْهُدي هُدَي اللَّهِ أَنْ یُؤْتی أَحَ دٌ مِثْلَ ما أُوتِیتُمْ أَوْ یُحاجُّوکُمْ عِنْدَ رَبِّکُمْ قُلْ إِنَّ
الْفَضْ لَ بِیَدِ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ* یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْ لِ الْعَظِیمِ* وَ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ
بِقِنْطارٍ یُؤَدِّهِ إِلَیْکَ وَ مِنْهُمْ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِدِینارٍ لا یُؤَدِّهِ إِلَیْکَ إِلَّا ما دُمْتَ عَلَیْهِ قائِماً ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لَیْسَ عَلَیْنا فِی الْأُمِّیِّینَ سَبِیلٌ وَ
یَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ* بَلی مَنْ أَوْفی بِعَهْدِهِ وَ اتَّقی فَإِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ* إِنَّ الَّذِینَ یَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ أَیْمانِهِمْ ثَمَناً
قَلِیلًا أُولئِکَ لا خَلاقَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ وَ لا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَ لا یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیامَۀِ وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ* وَ إِنَّ مِنْهُمْ لَفَرِیقاً
یَلْوُونَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالْکِتابِ لِتَحْسَ بُوهُ مِنَ الْکِتابِ وَ ما هُوَ مِنَ الْکِتابِ وَ یَقُولُونَ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ ما هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ یَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ
الْکَ ذِبَ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ* ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُؤْتِیَهُ اللَّهُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُوا عِباداً لِی مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لکِنْ کُونُوا
رَبَّانِیِّینَ بِما کُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْکِتابَ وَ بِما کُنْتُمْ تَدْرُسُونَ* وَ لا یَأْمُرَکُمْ أَنْ تَتَّخِ ذُوا الْمَلائِکَ ۀَ وَ النَّبِیِّینَ أَرْباباً أَ یَأْمُرُکُمْ بِالْکُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ
:« إلی قوله تعالی » مُسْلِمُونَ
کَیْفَ یَهْدِي اللَّهُ قَوْماً کَفَرُوا بَعْدَ :« إلی قوله » أَ فَغَیْرَ دِینِ اللَّهِ یَبْغُونَ وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ
.86 - إِیمانِهِمْ وَ شَهِدُوا أَنَّ الرَّسُولَ حَقٌّ وَ جاءَهُمُ الْبَیِّناتُ وَ اللَّهُ لا یَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ 59
در باره آیه إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِنْدَ اللَّهِ که میفرماید مثل عیسی در نزد خدا مانند آدم است که او را از خاك آفرید. مینویسد: ابن
عباس و قتاده و حسن گفتهاند این آیه در باره گروه نجران بنام عاقب و سید و همراهانشان نازل شده که به پیامبر اکرم صلی الله علیه
و آله گفتند آیا ممکن است فرزند بدون مباشرت پدري بوجود بیاید این آیه نازل شد که مثل عیسی مانند آدم است پیامبر اکرم
صلی الله علیه و آله آیه را براي آنها خواند.
و در باره آیه قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ تَعالَوْا اي اهل کتاب بیائید روي آوریم بمطلبی که براي ما و شما یکسان است که جز خدا را
نپرستیم ...
مینویسد: آیه در باره نصرانیان نجران نازل شد بعضی گفتهاند در باره یهودان مدینه و
ص: 19
اصحاب ما همین را نقل کردهاند. بعضی نیز گفتهاند در باره هر دو دسته از اهل کتاب نازل شد. (یهود و نصاري) در باره آیه وَ لا
یَتَّخِذَ بَعْضُ نا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ منظور اینست که عیسی را بعنوان خدا نگیرید یا احبار و دانشمندان یهود را بعنوان رب نپذیرید
که مانند خدا از آنها اطاعت کنید.
امام صادق (ع) فرمود آنان احبار و دانشمندان را پرستش نمیکردند ولی آنها احکام خدا را تغییر میدادند حلال را حرام و حرام را
صفحه 15 از 211
حلال مینمودند مردم هم میپذیرفتند نه اینکه بعنوان خدا آنها را بپرستند در باره آیه یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تُحَ اجُّونَ فِی إِبْراهِیمَ
مینویسد ابن عباس و دیگران گفتهاند که احبار یهود و نصرانیان نجران در خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله اجتماع نمودند و
در مورد ابراهیم با یک دیگر به بحث و نزاع پرداختند.
یهودان گفتند ابراهیم یهودي بود و نصرانیان میگفتند ابراهیم نصرانی بود این آیه نازل شد که میفرماید ابراهیم نه یهودي است و
نه نصرانی بلکه او مسلمان و پیرو حق بود و در باره آیه وَ قالَتْ طائِفَۀٌ مینویسد: حسن گفت یازده نفر از احبار یهود خیبر و دهات
عرنیه با هم تبانی کردند و قرار گذاشتند که اول صبح بزبان اظهار اسلام کنند نه اعتقاد بیاورند و شامگاه کافر شوند و بگویند ما در
کتاب آسمانی دین خودمان دقت کردیم متوجه شدیم که محمد صلی الله علیه و آله آن پیامبر موعود نیست فهمیدیم دروغ
میگوید و دین او باطل است مدعی بودند که اگر چنین کنند اصحاب پیامبر مشکوك خواهند شد زیرا خواهند گفت اینها اهل
کتابند از ما اطلاعاتشان بیشتر است در نتیجه دست از اعتقاد خود خواهند کشید و به دین آنها بر میگردند.
مجاهد و مقاتل و کلبی گفتهاند: این جریان مربوط به تغییر قبله از بیت المقدس به طرف کعبه اتفاق افتاد. این تحویل و تغییر قبله بر
یهودیان گران آمد. کعب بن اشرف به یاران خود گفت ایمان بیاورید به محمد ابتداي روز و نماز به طرف قبله آنها بخوانید ولی
شامگاه برگردید شاید بتوانید آنها را در اعتقادشان مشکوك نمائید.
و در مورد آیه وَ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ مینویسد: ابن عباس گفت آیه مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بعضی از اهل کتاب هستند که اگر آنها را بر یک
طلا به «1» پوست گاو طلا امین قرار دهی به تو بر میگرداند منظور عبد الله بن سلام است که مردي نزد او هزار و دویست اوقیه
امانت گذاشت
ص: 20
عبد الله به صاحبش برگرداند و منظور از کسی که اگر یک دینار به او سپاري به تو بر نمیگرداند مگر اینکه بالاي سرش بایستی و
از او بخواهی فنحاص بن عازوراء جریان چنین بود که مردي از قریش به او دیناري امانت سپرد اما او خیانت کرد.
در بعضی از تفاسیر است که منظور از کسانی که امانت را رد میکنند در این امت نصرانیان هستند و آنها که برنمیگردانند
یهودانند.
در باره آیه إِنَّ الَّذِینَ یَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ مینویسد: عکرمه گفت: این آیه در باره گروهی از احبار یهود نازل شد ابو رافع و کنانه بن
ابی الحقیق وحی بن اخطب و کعب بن اشرف که اینها بشارتهاي تورات را در مورد بعثت حضرت محمد صلی الله علیه و آله
کتمان نمودند و بدست خود آیات را تغییر دادند و قسم خوردند که همین طور نازل شده تا مبادا ریاست از دستشان برود و مزایاي
پیروي مردم را از دست بدهند.
بعضی گفتهاند این آیه در باره اشعث بن قیس و اختلافی که با شخصی در مورد زمین داشت نازل شد. او در حضور پیامبر صلی الله
علیه و آله تصمیم گرفت قسم بخورد وقتی این آیه نازل شد، از این کار خودداري کرد و اعتراف نمود و زمین را به مدعی آن
برگرداند.
و در باره آیه وَ إِنَّ مِنْهُمْ لَفَرِیقاً مینویسد: گفتهاند این آیه در باره گروهی از احبار یهودي نازل شد که با دست خود در کتاب خدا
تغییراتی در ارتباط با اوصاف و مشخصات حضرت محمد صلی الله علیه و آله دادند و آن تغییرات را نسبت به خدا دادند.
ابن عباس گفته در باره یهودان و نصرانیان نازل شد که تورات و انجیل را تحریف نمودند و جاي آیات را تغییر دادند و به آیات آن
اضافه نمودند و مطالبی که از دین ابراهیم در آن بود حذف نمودند.
و در باره آیه ما کانَ لِبَشَرٍ گفتهاند: ابو رافع قرطبی و رئیس قافله نجران به حضرت محمد صلی الله علیه و آله گفتند تو تصمیم داري
که ما تو را بپرستیم و خدا قرارت دهیم فرمود به خدا پناه میبرم که غیر خدا را بپرستم و یا دستور پرستش غیر خدا بدهم نه براي
صفحه 16 از 211
چنین کاري مبعوث شدهام و مرا چنین دستوري دادهاند این آیه در باره همین جریان نازل شد.
این نظریه ابن عباس و عطا بوده بعضی نیز گفتهاند در باره نصرانیان نجران نازل شده و نیز گفتهاند مردي به پیامبر اکرم گفت یا
رسول الله ما به شما مانند دیگران سلام بدهیم اجازه
ص: 21
نمیدهی ترا سجده کنیم؟ فرمود جز خدا را نمیتوان سجده نمود ولی مأمور به احترام پیامبرتان هستید.
در باره آیه کَیْفَ یَهْدِي اللَّهُ چگونه هدایت خواهد کرد خداوند گروهی را که کافر شدند بعد از ایمان آوردن و اعتراف کردن که
پیامبر واقعا فرستاده خدا است و دلائل واقعی براي آنها ذکر شد. خداوند ستمگران را هدایت نخواهد کرد.
مینویسد: این آیه در باره مردي از انصار نازل شد به نام حارث بن سوید بن صامت که محذر بن زیاد بلوي را به ناحق کشت و
فرار نمود و از دین اسلام برگشت و مرتد شد و داخل مکه گردید ولی بعد پشیمان گردید بوسیله بستگان خود خواست که از پیامبر
بپرسند آیا توبهاش پذیرفته میشود. بستگان او سؤال کردند این آیه نازل شد تا این قسمت آیه إِلَّا الَّذِینَ تابُوا مگر کسانی که توبه
نمایند.
یکی از بستگانش آیه را به او رساند و گفت من میدانم تو در دعاي خود که توبه کردهاي راست میگویی، پیامبر اکرم از تو
راستگوتر است و خدا از هر دوي شما راستگوتر است. آن مرد به مدینه برگشت و توبه نمود و مسلمان واقعی گردید همین مطلب از
حضرت صادق علیه السلام روایت شده.
بعضی گفتهاند در باره اهل کتاب که قبل از بعثت پیامبر ایمان آورده بودند ولی پس از بعثت از روي حسد و طغیان و ستم کفر
ورزیدند.
95 میفرماید: - خداوند در سوره آل عمران آیات 93
کُلُّ الطَّعامِ کانَ حِلا لِبَنِی إِسْرائِیلَ إِلَّا ما حَرَّمَ إِسْرائِیلُ عَلی نَفْسِهِ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُنَزَّلَ التَّوْراةُ قُلْ فَأْتُوا بِالتَّوْراةِ فَاتْلُوها إِنْ :« و قال تعالی »
کُنْتُمْ صادِقِینَ* فَمَنِ افْتَري عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ* قُلْ صَدَقَ اللَّهُ فَاتَّبِعُوا مِلَّۀَ إِبْراهِیمَ حَنِیفاً وَ ما کانَ مِنَ
.95 - الْمُشْرِکِینَ 93
قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ شَ هِیدٌ عَلی ما تَعْمَلُونَ* قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تَصُ دُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ مَنْ آمَنَ تَبْغُونَها
عِوَجاً وَ أَنْتُمْ شُهَداءُ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ* یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تُطِیعُوا فَرِیقاً مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ یَرُدُّوکُمْ بَعْدَ إِیمانِکُمْ
کافِرِینَ* وَ کَیْفَ تَکْفُرُونَ وَ أَنْتُمْ تُتْلی عَلَیْکُمْ آیاتُ اللَّهِ وَ فِیکُمْ رَسُولُهُ وَ مَنْ یَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِيَ
ص: 22
.101 - إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ 98
وَ لَوْ آمَنَ أَهْلُ الْکِتابِ لَکانَ خَیْراً لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَ أَکْثَرُهُمُ الْفاسِقُونَ* لَنْ یَضُ رُّوکُمْ إِلَّا أَذيً وَ إِنْ یُقاتِلُوکُمْ :« و قال تعالی »
یُوَلُّوکُمُ الْأَدْبارَ ثُمَّ لا یُنْ َ ص رُونَ* ضُ رِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّۀُ أَیْنَ ما ثُقِفُوا إِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ وَ حَبْلٍ مِنَ النَّاسِ وَ باؤُ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ وَ ضُ رِبَتْ
عَلَیْهِمُ الْمَسْکَنَۀُ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کانُوا یَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ یَقْتُلُونَ الْأَنْبِیاءَ بِغَیْرِ حَقٍّ ذلِکَ بِما عَصَوْا وَ کانُوا یَعْتَدُونَ* لَیْسُوا سَواءً مِنْ أَهْلِ
الْکِتابِ أُمَّۀٌ قائِمَ ۀٌ یَتْلُونَ آیاتِ اللَّهِ آناءَ اللَّیْلِ وَ هُمْ یَسْجُدُونَ* یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ
.114 - یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ وَ أُولئِکَ مِنَ الصَّالِحِینَ 110
در باره آیه کُلُّ الطَّعامِ کانَ حِلا مینویسد: یهودیان از اینکه پیامبر اکرم گوشت شتر را حلال دانسته ناراحت شدند. پیغمبر اکرم
صلی الله علیه و آله در جواب آنها فرمود تمام این گوشتها براي ابراهیم خلیل حلال بوده اما آنها مدعی شدند هر چه را ما حرام
بدانیم در زمان نوح و ابراهیم حرام بوده و همین طور تا به ما رسیده است. این آیه در جواب آنها نازل شد.
صفحه 17 از 211
و در باره آیه لِمَ تَصُ دُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ مینویسد: گفتهاند آنها پیوسته بین اوس و خزرج اختلاف میانداختند آنها را به یاد
جنگهایی که در جاهلیت بین این دو قبیله اتفاق افتاده بود میانداختند (تا بدین وسیله تجدید و تشدید اختلاف بین اصحاب بنمایند)
و از دین برگردند. این کار توسط یهودان انجام میشد.
بعضی گفتهاند یهود و نصاري هر دو این کار را میکردند و معنی آیه اینست که چرا با انکار صفات پیامبر اسلام مانع پیشرفت
ایمان مردم میشوید و جلوگیري از راه خدا مینمائید.
در باره آیه لَنْ یَضُ رُّوکُمْ إِلَّا أَذيً مینویسد: مقاتل گفت سران یهود از قبیل کعب بن اشرف و ابو رافع و ابو یاسر و کنانه و ابن
صوریا شروع کردند به سرزنش کردن یهودان که مسلمان شده بودند این آیه در مورد همین جریان نازل شد که هرگز آنها
نمیتوانند به شما آسیبی برسانند جز آزار.
در باره آیه لَیْسُوا سَواءً مینویسد: وقتی عبد الله بن سلام و عدهاي دیگر از یهودان مسلمان شدند دانشمندان یهود گفتند ایمان به
پیامبر اسلام نیاوردند جز افراد شرور و نابکار ما این آیه در همین مورد نازل شد.
ص: 23
عطاء گفته است در باره چهل نفر از اهالی نجران و سی و دو نفر از اهالی حبشه و هشت نفر رومی که در زمان عیسی بودند و
تصدیق به نبوت حضرت محمد نمودهاند نازل شده.
189 میفرماید: - خداوند در سوره آل عمران آیات 181
لَقَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ فَقِیرٌ وَ نَحْنُ أَغْنِیاءُ سَنَکْتُبُ ما قالُوا وَ قَتْلَهُمُ الْأَنْبِیاءَ بِغَیْرِ حَقٍّ وَ نَقُولُ ذُوقُوا عَذابَ :« و قال تعالی »
الْحَرِیقِ* ذلِکَ بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیکُمْ وَ أَنَّ اللَّهَ لَیْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ* الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ إِلَیْنا أَلَّا نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتَّی یَأْتِیَنا بِقُرْبانٍ تَأْکُلُهُ
النَّارُ قُلْ قَدْ جاءَکُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِی بِالْبَیِّناتِ وَ بِالَّذِي قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ* فَإِنْ کَذَّبُوكَ فَقَدْ کُذِّبَ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ جاؤُ
بِالْبَیِّناتِ وَ الزُّبُرِ وَ الْکِتابِ الْمُنِیرِ* کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَۀُ الْمَوْتِ وَ إِنَّما تُوَفَّوْنَ أُجُورَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَۀِ فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَ أُدْخِلَ الْجَنَّۀَ فَقَدْ فازَ
وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلَّا مَتاعُ الْغُرُورِ ... الَّذِینَ أَشْرَکُوا أَذيً کَثِیراً وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ* وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ الَّذِینَ
أُوتُوا الْکِتابَ لَتُبَیِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَ لا تَکْتُمُونَهُ فَنَبَذُوهُ وَراءَ ظُهُورِهِمْ وَ اشْتَرَوْا بِهِ ثَمَناً قَلِیلًا فَبِئْسَ ما یَشْتَرُونَ* لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ یَفْرَحُونَ بِما أَتَوْا
وَ یُحِبُّونَ أَنْ یُحْمَدُوا بِما لَمْ یَفْعَلُوا فَلا تَحْسَ بَنَّهُمْ بِمَفازَةٍ مِنَ الْعَذابِ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ* وَ لِلَّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ
.189 - شَیْءٍ قَدِیرٌ 181
وَ إِنَّ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَمَنْ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْهِمْ خاشِعِینَ لِلَّهِ لا یَشْتَرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ ثَمَناً قَلِیلًا* :« و قال تعالی »
. أُولئِکَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ إِنَّ اللَّهَ سَرِیعُ الْحِسابِ 199
در باره آیه لَقَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ فَقِیرٌ وَ نَحْنُ أَغْنِیاءُ خداوند شنید سخن آنها را که به تو گفتند خداوند فقیر است و ما
ثروتمندیم مینویسد: وقتی آیه مَنْ ذَا الَّذِي یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَ ناً* چه کسی به خداوند قرض خوبی میدهد؟ نازل شد یهودیان،
گفتند خداوند فقیر است و از ما تقاضاي قرض میکند ما ثروتمندیم این سخن را حی بن اخطب گفت این روایت از حسن و
مجاهد نقل شده.
بعضی گفتهاند پیامبر اکرم نامهاي توسط ابا بکر براي یهود بنی قینقاع فرستاد و آنها را دعوت به نماز و پرداخت زکات کرد و اینکه
به خداوند قرض بدهند. ابا بکر وارد سالن سخنرانی و درس آنها گردید دید گروهی گرد یک نفر جمع شدهاند به نام فنحاص بن
عازوراء.
ص: 24
آنها را دعوت به اسلام و زکات کرد.
صفحه 18 از 211
فنحاص گفت اگر این حرفی که تو میگویی واقعیت داشته باشد پس خدا فقیر است و ما ثروتمندیم ابا بکر از شنیدن این سخن
ناراحت شد و خشم گرفت و بر چهرهاش نواخت این آیه در همین مورد نازل شد.
در باره آیه الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ إِلَیْنا مینویسد: این آیه در باره گروهی از یهودیان که از جمله آنها کعب بن اشرف و مالک بن
صیف و وهب بن یهودا و فنحاص بن عازوراء بودند نازل شد گفتند یا محمد، خداوند در تورات با ما قرار بسته که ایمان به پیامبر
نیاوریم مگر اینکه یک قربانی بیاورد که او را آتش بسوزاند اگر واقعا تو پیامبري همین معجزه را بیاور تا تصدیقت کنیم این آیه
نازل شد روایت از کلبی است.
بعضی گفتهاند خداوند در تورات به بنی اسرائیل دستور داده که اگر کسی مدعی نبوت شد از او نپذیرند مگر قربانی بیاورد که آن
را آتش بخورد تا زمانی که عیسی مسیح و محمد صلی الله علیه و آله بیاید وقتی آنها مبعوث شدند به ایشان بدون آن قربانی ایمان
بیاورید فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ این قسمت آیه تکذیب میکند آنها را در ادعایشان زیرا میفرماید پس چرا همان پیامبران را
کشتید اگر راست میگوئید و شاهد دشمنی و عناد آنها است و دلیل است بر اینکه اگر پیامبر اکرم قربانی مقبول نیز میآورد همان
طوري که میخواستند باز ایمان نمیآوردند چنانچه پدرانشان ایمان نیاوردند اما چرا خداوند بهانه آنها را مرتفع ننمود زیرا
میدانست فرستادن چنین قربانی به زیان آنها است معجزات نیز تابع مصالح است و چنین پیشنهادي تکلیف تعیین نمودن براي خدا
است در دلیل آوردن آنچه لازم است براي آنها اینست که بوسیله دلیل شک و تردید ایشان را برطرف نماید (نه هر چه گفتند و
خواستند بپذیرد).
54 میفرماید: - خداوند در سوره نساء آیات 44
أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُوا نَصِ یباً مِنَ الْکِتابِ یَشْتَرُونَ الضَّلالَۀَ وَ یُرِیدُونَ أَنْ تَضِ لُّوا السَّبِیلَ* وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِأَعْدائِکُمْ وَ کَفی بِاللَّهِ :«4» النساء
وَلِیا وَ کَفی بِاللَّهِ نَصِ یراً* مِنَ الَّذِینَ هادُوا یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ وَ یَقُولُونَ سَمِعْنا وَ عَصَیْنا وَ اسْمَعْ غَیْرَ مُسْمَعٍ وَ راعِنا لَیا بِأَلْسِنَتِهِمْ وَ
طَعْناً فِی الدِّینِ وَ لَوْ أَنَّهُمْ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا وَ اسْمَعْ وَ انْظُرْنا لَکانَ خَیْراً لَهُمْ وَ أَقْوَمَ وَ لکِنْ لَعَنَهُمُ
ص: 25
اللَّهُ بِکُفْرِهِمْ فَلا یُؤْمِنُونَ إِلَّا قَلِیلًا* یا أَیُّهَا الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ آمِنُوا بِما نَزَّلْنا مُ َ ص دِّقاً لِما مَعَکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَطْمِسَ وُجُوهاً فَنَرُدَّها عَلی
أَدْبارِها أَوْ نَلْعَنَهُمْ کَما لَعَنَّا أَصْحابَ السَّبْتِ وَ کانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا* إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَكَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ وَ مَنْ
یُشْرِكْ بِاللَّهِ فَقَدِ افْتَري إِثْماً عَظِیماً* أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ یُزَکُّونَ أَنْفُسَهُمْ بَلِ اللَّهُ یُزَکِّی مَنْ یَشاءُ وَ لا یُظْلَمُونَ فَتِیلًا انْظُرْ کَیْفَ یَفْتَرُونَ عَلَی
اللَّهِ الْکَ ذِبَ وَ کَفی بِهِ إِثْماً مُبِیناً* أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُوا نَصِ یباً مِنَ الْکِتابِ یُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَ الطَّاغُوتِ وَ یَقُولُونَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا هؤُلاءِ
أَهْدي مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا سَبِیلًا* أُولئِکَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَ مَنْ یَلْعَنِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِ دَ لَهُ نَصِ یراً* أَمْ لَهُمْ نَصِ یبٌ مِنَ الْمُلْکِ فَإِذاً لا یُؤْتُونَ
.54 - النَّاسَ نَقِیراً* أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلی ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهِیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَۀَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً 44
در باره آیه أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُوا نَصِ یباً مِنَ الْکِتابِ مینویسد: ابن عباس گفته این آیه در باره رفاعه بن زید بن سائب و مالک بن
دخشم نازل شد که هر وقت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله صحبت میکرد آنها دهن کجی میکردند و بر او خورده میگرفتند.
در مورد آیه أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ یُزَکُّونَ أَنْفُسَ هُمْ گفتهاند این آیه در باره گروهی از یهودان نازل شده که بچههاي خود را خدمت
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله میآوردند و میگفتند آیا این بچهها هیچ گناهی دارند پیامبر اکرم (ص) میفرمود نه بعد میگفتند
ما نیز مانند آنهائیم هر چه در روز انجام دهیم شب از ما فرو میریزد و هر چه در شب انجام دهیم روز خداوند محو مینماید این
آیه نازل شد که میفرماید نمیبینی آنها را که خویشتن را میستایند و از خود تعریف میکنند باید خدا هر که را میخواهد بستاید
و تمجید کند گفتهاند در باره یهودان و نصرانیان نازل شده که میگفتند ما فرزندان خدا و دوستان اوئیم و مدعی بودند که داخل
بهشت نخواهد شد مگر کسی که یهودي یا نصرانی باشد همین روایت از حضرت باقر (ع) نقل شده.
صفحه 19 از 211
در باره آیه أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُوا نَصِ یباً مِنَ الْکِتابِ یُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَ الطَّاغُوتِ مینویسد: گفتهاند ابو برزه در جاهلیت کاهن بود
بعضی از مسلمانان پیش او میرفتند و (گوش به سخنان این کاهن فرا میداشتند) این آیه از این جهت نازل شد.
و نیز گفتهاند: کعب بن اشرف به همراه هفتاد نفر از یهودان پس از جنگ احد به مکه
ص: 26
رفتند تا با قریش هم پیمان شوند علیه پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و پیمانی که با پیامبر داشتند بشکنند کعب وارد بر ابو سفیان
شد و او از کعب احترام زیادي کرد بقیه یهودان در خانههاي قریش منزل گرفتند. اهالی مکه به آنها گفتند شما اهل کتاب هستید
محمد (ص) نیز داراي کتاب است ما اطمینانی نداریم که این عمل شما حیله و تزویري نباشد. اگر واقعا راست میگوئید بیائید
برویم براي این بتهاي ما سجده کنید و به آنها ایمان آورید تا ما باور کنیم، همین کار را کردند.
این قسمت آیه اشاره به همان است که میفرماید یُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَ الطَّاغُوتِ ایمان آوردند به بت و طاغوت ستمگر.
بعد کعب پیشنهاد کرد که سی نفر از شما و سی نفر از ما بیائید برویم سینههاي خود را به خانه کعبه بچسبانیم و با خداي کعبه
قرارداد ببندیم که علیه محمد به پیکار برخیزیم.
این کار را نیز کردند پس از انجام این پیمان ابو سفیان به کعب گفت تو مردي کتاب خوان هستی و ما مردمانی بیسوادیم که
چیزي نمیدانیم حالا تو بگو کدامیک از ما بر حق هستیم ما یا محمد؟
کعب گفت اعتقادات خود را برایم توضیح دهید ابو سفیان در جواب گفت ما براي حاجیان شترهاي تناور میکشیم و براي آنها
آب تهیه میکنیم و از ایشان پذیرائی مینمائیم و بند از پاي اسیر میگشائیم و صله رحم میکنیم و خانه خدایمان را نیز آباد
میکنیم و در اطراف آن به طواف میپردازیم ما اهل حرم و مکه نیز هستیم ولی محمد (ص) دست از دین اجداد خود برداشت و
قطع رحم کرد و از مکه خارج شد. دین ما سابقهدار است ولی دین محمد جدید و تازه است کعب در جواب ابو سفیان گفت به
خدا قسم شما به هدایت نزدیکترید از محمد (ص) این آیه از همان جهت نازل شد.
63 میفرماید: - در سوره نساء آیات 60
أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُوا بِما أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ یُرِیدُونَ أَنْ یَتَحاکَمُوا إِلَی الطَّاغُوتِ وَ قَدْ :« و قال سبحانه »
أُمِرُوا أَنْ یَکْفُرُوا بِهِ وَ یُرِیدُ الشَّیْطانُ أَنْ یُضِ لَّهُمْ ضَ لالًا بَعِیداً* وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ تَعالَوْا إِلی ما أَنْزَلَ اللَّهُ وَ إِلَی الرَّسُولِ رَأَیْتَ الْمُنافِقِینَ
یَصُدُّونَ عَنْکَ صُدُوداً* فَکَیْفَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَۀٌ بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ ثُمَّ جاؤُكَ
ص: 27
یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ إِنْ أَرَدْنا إِلَّا إِحْساناً وَ تَوْفِیقاً أُولئِکَ الَّذِینَ یَعْلَمُ اللَّهُ ما فِی قُلُوبِهِمْ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ عِظْهُمْ وَ قُلْ لَهُمْ فِی أَنْفُسِهِمْ قَوْلًا بَلِیغاً
.63 -60
در باره آیه أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ یَزْعُمُونَ مینویسد: بین مردي یهودي و یکی از منافقین اختلافی بود مرد یهودي پیشنهاد کرد براي
داوري برویم پیش محمد (ص) زیرا میدانست که حضرت رسول صلی الله علیه و آله رشوه نمیگیرد و در داوري ستم روا
نمیدارد، اما مرد منافق گفت نه بیا برویم پیش کعب بن اشرف چون میدانست کعب رشوه میگیرد پس منظور از طاغوت در آیه
کعب بن اشرف است.
بعضی گفتهاند یکی از کاهنان جهینه بود که منافق مایل بود پیش او به داوري برود.
بعضی نیز در تفسیر آیه گفتهاند منظور همان رسمی بود که اعراب داشتند براي رفع اختلاف بوسیله تیرهاي مخصوص در نزد بتها
فال میزدند.
امام باقر و حضرت صادق (ع) میفرمایند منظور از آیه هر کسی است که به داوري پیش او بروند و بر خلاف واقع حکم کند.
صفحه 20 از 211
83 میفرماید: - در سوره نساء آیات 81
وَ یَقُولُونَ طاعَۀٌ فَإِذا بَرَزُوا مِنْ عِنْدِكَ بَیَّتَ طائِفَۀٌ مِنْهُمْ غَیْرَ الَّذِي تَقُولُ وَ اللَّهُ یَکْتُبُ ما یُبَیِّتُونَ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ تَوَکَّلْ :« و قال تعالی »
عَلَی اللَّهِ وَ کَفی بِاللَّهِ وَکِیلًا* أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً* وَ إِذا جاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ
الْخَوْفِ أَذاعُوا بِهِ وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَی الرَّسُولِ وَ إِلی أُولِی الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ لَاتَّبَعْتُمُ
.83 - الشَّیْطانَ إِلَّا قَلِیلًا 81
إِنْ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ إِلَّا إِناثاً وَ إِنْ یَدْعُونَ إِلَّا شَیْطاناً مَرِیداً :« و قال تعالی »
لَعَنَهُ اللَّهُ وَ قالَ لَأَتَّخِذَنَّ مِنْ عِبادِكَ نَصِیباً مَفْرُوضاً
وَ لَأُضِ لَّنَّهُمْ وَ لَأُمَنِّیَنَّهُمْ وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُبَتِّکُنَّ آذانَ الْأَنْعامِ وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلْقَ اللَّهِ وَ مَنْ یَتَّخِ ذِ الشَّیْطانَ وَلِیا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَقَدْ خَسِرَ
لَیْسَ بِأَمانِیِّکُمْ وَ لا أَمانِیِّ أَهْلِ الْکِتابِ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً یُجْزَ بِهِ وَ لا یَجِدْ لَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِیا وَ لا :« و قال تعالی » .119 - خُسْراناً مُبِیناً 117
. نَصِیراً 123
در باره آیه لَوَجَ دُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً مینویسد: یعنی در قرآن اگر از جانب خدا نبود تناقض از جهت حق و باطل پیدا میشد و یا
اختلاف در اخبار از آنچه پنهان است یا از
ص: 28
جهت بلاغت و نارسائی و یا تناقض زیاد، و جریان اینست که سخن بشر زمانی که طولانی و داراي مفاهیمی که در قرآن است باشد
قطعا همراه با تناقضهاي زیادي خواهد بود و اختلاف الفاظ زیاد دیده میشود تمام این احتمالات از قرآن دور است.
در باره آیه إِنْ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ إِلَّا إِناثاً در مورد این آیه اقوال متعددي است یکی اینکه إِلَّا إِناثاً که عربها اوثان را اناث مینامند:
لات و عزي و منات الثالثۀ الاخري و اساف و نائله این مطلب از ابو مالک و سدي و مجاهد و ابن زید نقل شده و ابو حمزه ثمالی نیز
در تفسیر خود نقل کرده او میگوید در هر یک از این بتها شیطانی زن وجود دارد که گاهگاه براي خدمتکاران بت ظاهر
میشدند و با آنها صحبت میکردند و این از کارهاي ابلیس است که او همان شیطانی است که خداوند در قرآن او را ذکر کرده و
لعنتش نموده گفتهاند لات اسم تخته سنگی است و عزي اسم درختی است که این دو اسم را تغییر داده و نام دو بت کردهاند.
بعضی گفتهاند عزي مؤنث اعز و لات مؤنث الله است حسن گفته هر یک از قبائل داراي بتی که آنها را به نامهاي مخصوص زنان
مینامیدند (پس معنی آیه اینست که جز بتها را به مدد خود نمیخوانند).
این قول از ابن عباس و حسن و قتاده نقل شده و معنی آیه چنین میشود که آنها نمیپرستند در مقابل « الا مواتا » قول دوم اینست که
خدا مگر جمادات مرده را که شعور و عقل ندارند و سخن نمیگویند و موجب نفع و ضرري نمیشوند. و این مطلب شاهد کمال
جهل و گمراهی آنها است و آنها را اناث نامیده چون مشرکین عرب معتقد بودند هر چه پست و خوار باشد نسبت تانیث به او
میدهند و نیز به جهت آنکه اناث از هر جنس پست و خوارترین افراد آن است.
که فعل مؤنث نسبت به سنگها « الاحجار تعجبنی » زجاج گفته چون ضمیري که به موات نسبت میدهند ضمیر تانیث است میگویی
داده شده.
قول سوم اینست که معنی الا اناثا الا ملائکه است زیرا آنها عقیده داشتند که ملائکه دختران خدایند و آنها را میپرستیدند و معنی
إِنْ یَدْعُونَ إِلَّا شَیْطاناً مَرِیداً یعنی نمیپرستند مگر شیطان کافر بدترین را که سخت در طغیان و عصیان و سرکشی فرو رفته.
ص: 29
سؤال میشود در مورد آیه به این صورت که چگونه در اول کلام عبادت غیر اناث را نفی میکند و در آخر سخن اثبات عبادت
شیطان را میکند پس در آخر آیه اثبات چیزي شده که در اول آیه آن را نفی نموده حسن از این اشکال چنین پاسخ داده که آنها
صفحه 21 از 211
در حقیقت جز شیطان را نمیپرستیدند زیرا بتها مرده هستند کسی دعوت به عبادت آنها نمیکند دعوتکننده به عبادت بت
شیطان است ولی عبادت را نسبت به او دادهاند.
ابن عباس گفته در هر یک از بتهاي عرب شیطانی وجود داشت که مشرکین را دعوت به عبادت آن بت میکرد به همین جهت
نسبت عبادت به بت و شیطان هر دو صحیح است بعضی گفتهاند در آیه اثبات چیزي که نفی شده باشد وجود ندارد چنین ما
یعبدون الا الاوثان و الا الشیطان جز بتها و شیطان را نمیپرستند.
لَأَتَّخِ ذَنَّ مِنْ عِبادِكَ نَصِ یباً مَفْرُوضاً از بندگان تو بهرهاي معین خواهم گرفت از پیامبر اکرم نقل شده در مورد این آیه فرموده است
فرزندان آدم نود و نه درصد آنها اهل جهنم و یک درصد بهشتی هستند در روایت دیگري است از هر هزار نفر یکی مال خداست
و بقیه سهم شیطان و اهل آتشند این هر دو روایت را ابو حمزه نقل نموده در تفسیر خود.
وَ لَأُمَنِّیَنَّهُمْ یعنی به آنها وعده طول عمر در دنیا میدهم به همین جهت دنیا را بر آخرت مقدم میدارند گفتهاند شیطان به آنها
میگوید در آینده حشر و نشر و بهشت و جهنمی وجود ندارد هر چه میخواهید بکنید آنها را وعده به هواهاي باطل که موجب
گناه میشود میدهم و شهوترانیها و زرق و برق دنیا را در نظرشان میآرایم وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُبَتِّکُنَّ آذانَ الْأَنْعامِ یعنی وادار میکنم که
گوشهاي چهارپایان را شکاف دهند بعضی گفتهاند یعنی گوشها را از بیخ ببرند همین نیز از حضرت صادق (ع) روایت شده.
مینمودند. «1» مشرکان عرب نسبت به چهارپایان همین کار را میکردند گفتهاند این کار را نسبت به بحیره و سائبه
ص: 30
وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلْقَ اللَّهِ یعنی دستور میدهم که دین خدا را تغییر دهند از ابن عباس و دیگران نقل شده از حضرت صادق (ع)
روایت شده بعضی گفتهاند منظور اخته نمودن چهارپایان است که آنها اخته کردن را دوست نداشتند. بعضی نیز علامتگذاري
روي حیوان را گفته و گفتهاند منظور ماه و خورشید و سنگ است که مردم به جاي بهره بردن از آنها به عبادت اینها مشغول
شدهاند.
در باره آیه لَیْسَ بِأَمانِیِّکُمْ گفتهاند مسلمانان با اهل کتاب به مفاخره پرداختند. اهل کتاب میگفتند پیامبر ما قبل از پیامبر شما و
کتاب ما نیز قبل از کتاب شما بوده و به خدا از شما نزدیکتریم مسلمانان گفتند پیامبر ما خاتم پیامبران و کتاب ما حاکم بر کتابهاي
آسمانی است و دین ما اسلام است این آیه نازل شد که میفرماید نه آرزوي شما و نه آرزوي اهل کتاب هر کس کار بد کند کیفر
میشود و هرگز جز خدا ناصر و یاور نخواهد یافت.
آیات 153 تا 162 سوره نساء میفرماید:
یَسْئَلُکَ أَهْلُ الْکِتابِ أَنْ تُنَزِّلَ عَلَیْهِمْ کِتاباً مِنَ السَّماءِ فَقَدْ سَأَلُوا مُوسی أَکْبَرَ مِنْ ذلِکَ فَقالُوا أَرِنَا اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَ ذَتْهُمُ :« و قال تعالی »
الصَّاعِقَۀُ بِظُلْمِهِمْ ثُمَّ اتَّخَ ذُوا الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّناتُ فَعَفَوْنا عَنْ ذلِکَ وَ آتَیْنا مُوسی سُلْطاناً مُبِیناً* وَ رَفَعْنا فَوْقَهُمُ الطُّورَ
بِمِیثاقِهِمْ وَ قُلْنا لَهُمُ ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً وَ قُلْنا لَهُمْ لا تَعْدُوا فِی السَّبْتِ وَ أَخَذْنا مِنْهُمْ مِیثاقاً غَلِیظاً* فَبِما نَقْضِ هِمْ مِیثاقَهُمْ وَ کُفْرِهِمْ بِآیاتِ
اللَّهِ وَ قَتْلِهِمُ الْأَنْبِیاءَ بِغَیْرِ حَقٍّ وَ قَوْلِهِمْ قُلُوبُنا غُلْفٌ بَلْ طَبَعَ اللَّهُ عَلَیْها بِکُفْرِهِمْ فَلا یُؤْمِنُونَ إِلَّا قَلِیلًا* وَ بِکُفْرِهِمْ وَ قَوْلِهِمْ عَلی مَرْیَمَ بُهْتاناً
عَظِیماً* وَ قَوْلِهِمْ إِنَّا قَتَلْنَا الْمَسِیحَ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ رَسُولَ اللَّهِ وَ ما قَتَلُوهُ وَ ما صَلَبُوهُ وَ لکِنْ شُبِّهَ لَهُمْ وَ إِنَّ الَّذِینَ اخْتَلَفُوا فِیهِ لَفِی شَکٍّ مِنْهُ
ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلَّا اتِّباعَ الظَّنِّ وَ ما قَتَلُوهُ یَقِیناً
بَلْ رَفَعَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ وَ کانَ اللَّهُ عَزِیزاً حَکِیماً
وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ إِلَّا لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَ یَوْمَ الْقِیامَۀِ یَکُونُ عَلَیْهِمْ شَ هِیداً* فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذِینَ هادُوا حَرَّمْنا عَلَیْهِمْ طَیِّباتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ
وَ بِصَدِّهِمْ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ کَثِیراً
وَ أَخْذِهِمُ الرِّبَوا وَ قَدْ نُهُوا عَنْهُ وَ أَکْلِهِمْ أَمْوالَ النَّاسِ بِالْباطِلِ وَ أَعْتَدْنا لِلْکافِرِینَ مِنْهُمْ عَذاباً أَلِیماً* لکِنِ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ مِنْهُمْ وَ
صفحه 22 از 211
الْمُؤْمِنُونَ یُؤْمِنُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ وَ الْمُقِیمِینَ الصَّلاةَ وَ الْمُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ الْمُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ أُولئِکَ
.162 - سَنُؤْتِیهِمْ أَجْراً عَظِیماً 153
در باره آیه یَسْئَلُکَ أَهْلُ الْکِتابِ مینویسد: کعب بن اشرف و گروهی از یهود گفتند یا
ص: 31
محمد اگر تو پیامبري براي ما از آسمان کتابی بیاور چنانچه براي موسی آمد تورات یک مرتبه نازل شد و گفتهاند درخواست
کردند خداوند نامهاي بفرستد براي اشخاص معینی و به آنها دستور دهد که آنها ایمان به پیامبر بیاورند. روایتی نیز هست که گفتند
یک نوشته مخصوصی براي آنها از آسمان بیاید.
حسن گفته این درخواست را از روي لجبازي و زورگوئی کردند نه براي آشکار شدن واقعیت و معجزه خواستن اگر از روي
توضیح و راهنمائی درخواست میکردند خداوند براي آنها میفرستاد.
در باره آیه فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذِینَ هادُوا حَرَّمْنا عَلَیْهِمْ طَیِّباتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ یعنی چیزهاي خوبی را بر یهودان حرام کردیم که قبلا براي آنها
حلال بود وقتی آنچه نباید کردند. مصلحت به تحریم این اشیاء قرار گرفت و آنها چیزهایی است که در این آیه بیان شده وَ عَلَی
الَّذِینَ هادُوا حَرَّمْنا کُلَّ ذِي ظُفُرٍ بر یهودان تمام حیواناتی که ناخن دارند حرام کردیم.
176 میفرماید: - و در سوره نساء آیات 170
یا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَکُمُ الرَّسُولُ بِالْحَقِّ مِنْ رَبِّکُمْ فَآمِنُوا خَیْراً لَکُمْ وَ إِنْ تَکْفُرُوا فَإِنَّ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ کانَ :« و قال تعالی »
اللَّهُ عَلِیماً حَکِیماً* یا أَهْلَ الْکِتابِ لا تَغْلُوا فِی دِینِکُمْ وَ لا تَقُولُوا عَلَی اللَّهِ إِلَّا الْحَقَّ إِنَّمَا الْمَسِیحُ عِیسَ ی ابْنُ مَرْیَمَ رَسُولُ اللَّهِ وَ کَلِمَتُهُ
أَلْقاها إِلی مَرْیَمَ وَ رُوحٌ مِنْهُ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ لا تَقُولُوا ثَلاثَۀٌ انْتَهُوا خَیْراً لَکُمْ إِنَّمَا اللَّهُ إِلهٌ واحِ دٌ سُبْحانَهُ أَنْ یَکُونَ لَهُ وَلَدٌ لَهُ ما فِی
السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ کَفی بِاللَّهِ وَکِیلًا* لَنْ یَسْتَنْکِفَ الْمَسِیحُ أَنْ یَکُونَ عَبْداً لِلَّهِ وَ لَا الْمَلائِکَ ۀُ الْمُقَرَّبُونَ وَ مَنْ یَسْتَنْکِفْ عَنْ
عِبادَتِهِ وَ یَسْتَکْبِرْ فَسَیَحْشُرُهُمْ إِلَیْهِ جَمِیعاً
فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَیُوَفِّیهِمْ أُجُورَهُمْ وَ یَزِیدُهُمْ مِنْ فَضْ لِهِ وَ أَمَّا الَّذِینَ اسْتَنْکَفُوا وَ اسْتَکْبَرُوا فَیُعَذِّبُهُمْ عَذاباً أَلِیماً وَ لا
یَجِدُونَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِیا وَ لا نَصِیراً* یا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَکُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکُمْ نُوراً مُبِیناً
.176 - فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ اعْتَصَمُوا بِهِ فَسَیُدْخِلُهُمْ فِی رَحْمَۀٍ مِنْهُ وَ فَضْلٍ وَ یَهْدِیهِمْ إِلَیْهِ صِراطاً مُسْتَقِیماً 170
در باره آیه یا أَهْلَ الْکِتابِ لا تَغْلُوا فِی دِینِکُمْ مینویسد: گفتهاند این آیه خطاب به یهودان و نصرانیان است زیرا مسیحیان در باره
عیسی زیادهروي کردند بعضی گفتهاند او خدا است و بعضی معتقد شدند سومین خداي سهگانه (پدر پسر روح القدس) یهودان نیز
در باره
ص: 32
موسی غلو و زیادهروي کردند تا آنجا که گفتند بدون مباشرت پدر متولد شد پس زیادهروي در هر دو دسته وجود دارد.
بعضی گفتهاند مخصوص نصاري است زیرا وَ لا تَقُولُوا ثَلاثَۀٌ معتقد به سه خدا نشوید. در باره نصرانیان است یعنی نگوئید خدایان ما
سه تا است.
گفته این حرف صحیح نیست چون نصاري معتقد به سه خدا نیستند چون آنها میگویند خدا یکی است ولی معتقد بسه اقنوم هستند
(پدر پسر و روح القدس) معنی آن اینست که نگوئید خدا سه تا است اعتقاد آنها شبیه این حرف ما است که میگوئیم یک چراغ
است بعد میگوئیم سه تا است روغن و فتیله و شعله و میگوئیم خورشید یکی است با اینکه خورشید جسم و روشنائی و پرتو است
این توجیه غلط بسیار بعیدي است چون ما میگوئیم یک چراغ منظور ما این نیست که چراغ یک شیء واحد است زیرا چراغ
مجموعهاي از چند چیز است در واقع همین طور خورشید این مانند آنها است که میگوئی یک ده تا و یک انسان و یک خانه با
صفحه 23 از 211
اینکه اینها مجموعه از چند چیز هستند اگر بگویند خدا یک شیء واحد و خداي یکتاي واقعی است پس سه تا بودن با آن متناقض
است اگر میگویند خدا مجموعه ایست همان طور که توضیح دادیم در این صورت موحد نیستند و جزء مشبهه به شمار میآیند.
دیگر شق سوم ندارد پایان.
رازي در تفسیر خود مینویسد: معنی اینست که نگوئید خدا یک ذات است و سه اقنوم.
باید توجه داشت که مذهب نصاري واقعا مجهول و نامعلوم است آنچه از مجموعه اعتقادات آنها بدست میآید اینست که معتقد
بیک ذات هستند که داراي سه صفت است گر چه آنها اینها را صفت نامیدهاند در واقع صفت نیستند چند ذات هستند زیرا آنها
تجویز میکنند که در عیسی و مریم حلول کند اگر اینها ذات قائم بنفس نباشند نمیتوانند در غیر حلول کنند و از یکی بدیگري
منتقل شوند گر چه بنام صفات مینامند ولی در واقع سه ذات قائم به نفس است که این عین کفر است.
خبر آن باشد به سه قول اختلاف دارند قول اول همان که ما ذکر کردیم نگوئید « ثلاثه » سپس مینوسد: در مورد یقین مبتداء که
خدایان ما سه تا است (که مبتدا اقانیم میشود) دوم زجاج گفته لا تقولوا آلهتنا ثلاثه نگوئید خدایان ما سه تا است و این توجیه براي
آن است
ص: 33
که قرآن خود شاهد است که نصاري میگویند الله و مسیح و مریم سه خدایند و این آیه شاهد آن است أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِی وَ
أُمِّی إِلهَیْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ.
سوم فراء گفته است لا تقولوا هم ثلاثه یعنی مبتدا ضمیر هم است مانند این آیه سَیَقُولُونَ ثَلاثَۀٌ و توضیح مطلب چنین است که اسم
بردن عیسی و مریم با خدا باین صورت چنین بخاطر میآورد که قائل بدو خدایند بالاخره ما مذهبی در دنیا رکیکتر و بعیدتر از
نظر عقل و دانش از مذهب نصاري نداریم.
در سوره مائده میفرماید:
فَبِما نَقْضِهِمْ مِیثاقَهُمْ لَعَنَّاهُمْ وَ جَعَلْنا قُلُوبَهُمْ قاسِیَۀً یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ :« إلی قوله » وَ لَقَدْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ بَنِی إِسْرائِیلَ :«5» المائدة
وَ نَسُوا حَ  ظا مِمَّا ذُکِّرُوا بِهِ وَ لا تَزالُ تَطَّلِعُ عَلی خائِنَۀٍ مِنْهُمْ إِلَّا قَلِیلًا مِنْهُمْ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اصْفَحْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ
وَ مِنَ الَّذِینَ قالُوا إِنَّا نَصاري أَخَ ذْنا مِیثاقَهُمْ فَنَسُوا حَ  ظا مِمَّا ذُکِّرُوا بِهِ فَأَغْرَیْنا بَیْنَهُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ إِلی یَوْمِ الْقِیامَۀِ وَ سَوْفَ یُنَبِّئُهُمُ اللَّهُ
بِما کانُوا یَصْنَعُونَ
یا أَهْلَ الْکِتابِ قَدْ جاءَکُمْ رَسُولُنا یُبَیِّنُ لَکُمْ کَثِیراً مِمَّا کُنْتُمْ تُخْفُونَ مِنَ الْکِتابِ وَ یَعْفُوا عَنْ کَثِیرٍ قَدْ جاءَکُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَ کِتابٌ مُبِینٌ*
یَهْدِي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلامِ وَ یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ بِإِذْنِهِ وَ یَهْدِیهِمْ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ
لَقَدْ کَفَرَ الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْمَسِیحُ ابْنُ مَرْیَمَ قُلْ فَمَنْ یَمْلِکُ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً إِنْ أَرادَ أَنْ یُهْلِکَ الْمَسِیحَ ابْنَ مَرْیَمَ وَ أُمَّهُ وَ مَنْ فِی
الْأَرْضِ جَمِیعاً وَ لِلَّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما یَخْلُقُ ما یَشاءُ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ
وَ قالَتِ الْیَهُودُ وَ النَّصاري نَحْنُ أَبْناءُ اللَّهِ وَ أَحِبَّاؤُهُ قُلْ فَلِمَ یُعَذِّبُکُمْ بِذُنُوبِکُمْ بَلْ أَنْتُمْ بَشَرٌ مِمَّنْ خَلَقَ یَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَ
لِلَّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما وَ إِلَیْهِ الْمَصِیرُ
یا أَهْلَ الْکِتابِ قَدْ جاءَکُمْ رَسُولُنا یُبَیِّنُ لَکُمْ عَلی فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ أَنْ تَقُولُوا ما جاءَنا مِنْ بَشِیرٍ وَ لا نَذِیرٍ فَقَدْ جاءَکُمْ بَشِیرٌ وَ نَذِیرٌ وَ اللَّهُ
.19 - عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ 10
19 سوره مائده. - آیات 10
فَأَغْرَیْنا بَیْنَهُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ بین آنها عداوت و دشمنی انداختیم یعنی بین یهود و » : مرحوم طبرسی در تفسیر مجمع مینویسد
نصاري بعضی گفتهاند یعنی بین دستههاي
صفحه 24 از 211
ص: 34
مختلف نصاري این دشمنی را انداختیم زیرا اعتقادات مختلفی در دین دارند توضیح اینکه نسطوریه میگویند عیسی ابن الله است و
یعقوبیها معتقدند خدا همان مسیح است و الملکانیه که همان رومیها هستند میگویند خدا سومین سه خدا است الله، عیسی، مریم.
در باره آیه نَحْنُ أَبْناءُ اللَّهِ مینویسد: گفتهاند یهودیان مدعی هستند ما در مقام قرب به خدا مانند فرزند هستیم نسبت به پدر و
نصرانیان همان طور که میگویند عیسی مسیح فرزند خدا است خویشتن را هم فرزندان و دوستان خدا میدانند چون سخن عیسی را
بهمین صورت تفسیر کردهاند بعضی گفتهاند گروهی از یهودان مانند کعب ابن « میروم پیش پدر خودم و شما » : در انجیل که گفت
اشرف و کعب ابن اسید و زید بن التابوه و دیگران هنگامی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آنها را از کیفر و عذاب خداوند بر
حذر میداشت به آن جناب عرض کردند ما را نترسان ما فرزندان و دوستان خدا هستیم اگر هم بر ما خشم بگیرد مانند خشمی است
که پدر به فرزندش میگیرد منظورشان این بود که بزودي از ما راضی خواهد شد از ابن عباس نقل شده.
گفته شده وقتی گروهی مدعی شدند عیسی مسیح فرزند خدا است همین مقام را براي همه جاري دانستند چنانچه عربها میگویند:
قبیله هذیل شاعرانند. منظورشان اینست که در میان این قبیله شاعرانی وجود دارد.
وَ قالَتِ الْیَهُودُ یَدُ اللَّهِ مَغْلُولَۀٌ غُلَّتْ أَیْدِیهِمْ وَ لُعِنُوا بِما قالُوا بَلْ یَداهُ مَبْسُوطَتانِ یُنْفِقُ کَیْفَ یَشاءُ وَ لَیَزِیدَنَّ کَثِیراً مِنْهُمْ ما :« و قال سبحانه »
أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ طُغْیاناً وَ کُفْراً وَ أَلْقَیْنا بَیْنَهُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ إِلی یَوْمِ الْقِیامَۀِ کُلَّما أَوْقَدُوا ناراً لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللَّهُ وَ یَسْعَوْنَ فِی
الْأَرْضِ فَساداً وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الْمُفْسِدِینَ
وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْکِتابِ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَکَفَّرْنا عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ وَ لَأَدْخَلْناهُمْ جَنَّاتِ النَّعِیمِ
وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقامُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَأَکَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ مِنْهُمْ أُمَّۀٌ مُقْتَصِدَةٌ وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ ساءَ ما
.66 - یَعْمَلُونَ 64
در باره آیه قالَتِ الْیَهُودُ یَدُ اللَّهِ مَغْلُولَۀٌ مینوسد: یعنی دستهاي خدا بسته است و از دادن روزي امتناع دارد و نسبت بخل دادهاند به
خدا. ابن عباس و دیگران گفتهاند: خداوند بیهودان گسترش مالی عنایت کرد بطوري که ثروتمندترین مردم شدند وقتی در مورد
ص: 35
حضرت محمد صلی الله علیه و آله تمرد جسته و عصیان ورزیدند خداوند آن قدرت مالی را از ایشان گرفت فنحاص بن عازوراء
گفت یَدُ اللَّهِ مَغْلُولَۀٌ اما او نگفت إلی عنقه بسته است بگردنش صاحبنظران در این مورد معتقدند که چون فنحاص بن عازوراء تنها
این حرف را زد ولی دیگران او را از گفتن چنین سخنی باز نداشتند و از سخن او خوشحال بودند خداوند نسبت این سخن را به
یهودان داده دیگران را نیز شریک گفتار او کرده.
بعضی گفتهاند منظور اینست که دست خدا از عذاب ما بسته است ما را جز بهمان مقدار که قسم خوردنش مصداق پیدا نماید
عذاب میکند باندازهاي که آباء و اجدادمان را در مقابل گوسالهپرستی عذاب نمود.
و نیز گفتهاند این جمله استفهام است سؤال میکند آیا دست خداوند بسته شده نسبت بما که روزي را بر ما سخت گرفته.
ابو القاسم بلخی میگوید ممکن است یهودان سخنی را گفته باشند و معتقد به عقیدهاي شدهاند که خداوند گاهی بخل میورزد و
گاهی بخشش وجود دارد این سخن از آنها نقل شده بر سبیل تعجب و شگفت از گفتارشان و تکذیب آنها و ممکن است این
حرف را از روي مسخره گفته باشند چون پیامبر اکرم از نظر مالی در مضیقه بود (آنها از روي استهزاء میگفتند خدا حالا دستهایش
بسته شده).
از گروهی که به موسی گفتند اجعل لنا إلها کما لهم آلهه یک خدا براي ما قرار بده آنها چقدر خدا دارند و گوساله را بخدائی
پذیرفتند نباید تعجب کرد که بگویند خداوند گاهی بخل میورزد و گاهی جود و بخشش مینماید. حسن بن علی مغربی گفت:
صفحه 25 از 211
بعضی از یهودان مصري برایم نقل کردند گروهی از یهودان این سخن را گفتهاند.
رازي میگوید شاید این سخن آنها یک اعتقاد فلسفی است که خداوند واجب الوجود است و حدوث حوادث از او به یک صورت
و یک طریق امکان ندارد و نمیتواند حوادث و اتفاقات بر غیر صورتی که اتفاق میافتد تغییر و تبدیل نماید همین قدرت نداشتن بر
و دست بسته بودن تعبیر کردهاند. « بغل ید » تغییر و تبدیل را
که خداوند میفرماید دستهاي خود آنها بسته باد مینویسد راجع بمعنی آن باختلاف سخن « غلت ایدیهم » مرحوم طبرسی در مورد
گفتهاند. بعضی گفتهاند جمله خبر میدهد که
ص: 36
در جهنم دستهاي آنها بسته است. نظر دوم اینست که جمله نفرین است مثل اینکه میگوئی خدا او را بکشد.
سوم اینکه خداوند آنها را بخیل کرده و نمیتوانند از بخل دست بکشند و بخیلترین مردم جهانند بطوري که هیچ یهودي را
کُلَّما أَوْقَدُوا ناراً لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللَّهُ یعنی هر زمان آتش جنگی افروختند براي » مشاهده نخواهی کرد جز اینکه بخیل و پست است
محمد صلی الله علیه و آله خداوند آتش را خاموش کرد در این آیه یک شاهد و معجزهاي است زیرا خداوند خبري میدهد و خبر
او مطابق واقع و جریانهاي بعد اتفاق میافتد زیرا یهودان قدرتمندترین مردم حجاز و با شخصیتترین اشخاص این ناحیه بودند
بطوري که قریش نیز از آنها کمک گرفتند و اوس و خزرج در کینههاي دیرینه خود از آنها مدد و کمک میجستند اما خداوند
شخصیتهاي آنها را نابود کرد و قدرت ایشان را از بین برد و ایشان را زبون و خوار کرد بطوري که پیامبر اکرم دستور داد یهودان
بنی النضیر و بنی قینقاع تبعید شوند و بنی قریظه را کشت و اهالی خیبر را تار و مار کرد و بر فدك پیروز گردید اهالی وادي القري
نیز سر باطاعت آوردند آن قدرت و نیروي ایشان تبدیل بضعف و زبونی گردید و در آیات 68 تا 85 سوره مائده میفرماید:
قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ لَسْتُمْ عَلی شَیْءٍ حَتَّی تُقِیمُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ وَ لَیَزِیدَنَّ کَثِیراً مِنْهُمْ ما أُنْزِلَ :« و قال تعالی »
لَقَدْ کَفَرَ الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْمَسِیحُ ابْنُ مَرْیَمَ وَ قالَ :« إلی قوله سبحانه » إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ طُغْیاناً وَ کُفْراً فَلا تَأْسَ عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ
الْمَسِیحُ یا بَنِی إِسْرائِیلَ اعْبُدُوا اللَّهَ رَبِّی وَ رَبَّکُمْ إِنَّهُ مَنْ یُشْرِكْ بِاللَّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْهِ الْجَنَّۀَ وَ مَأْواهُ النَّارُ وَ ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ أَنْصارٍ* لَقَدْ
کَفَرَ الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ ثالِثُ ثَلاثَۀٍ وَ ما مِنْ إِلهٍ إِلَّا إِلهٌ واحِدٌ وَ إِنْ لَمْ یَنْتَهُوا عَمَّا یَقُولُونَ لَیَمَسَّنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ
أَ فَلا یَتُوبُونَ إِلَی اللَّهِ وَ یَسْتَغْفِرُونَهُ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ
مَا الْمَسِیحُ ابْنُ مَرْیَمَ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ وَ أُمُّهُ صِدِّیقَۀٌ کانا یَأْکُلانِ الطَّعامَ انْظُرْ کَیْفَ نُبَیِّنُ لَهُمُ الْآیاتِ ثُمَّ انْظُرْ أَنَّی
یُؤْفَکُونَ* قُلْ أَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَمْلِکُ لَکُمْ ضَ  را وَ لا نَفْعاً وَ اللَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ
قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ لا تَغْلُوا فِی دِینِکُمْ غَیْرَ الْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعُوا أَهْواءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ وَ أَضَلُّوا کَثِیراً وَ ضَلُّوا عَنْ سَواءِ السَّبِیلِ
:« إلی قوله »
تَري کَثِیراً مِنْهُمْ یَتَوَلَّوْنَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَبِئْسَ ما قَدَّمَتْ لَهُمْ أَنْفُسُهُمْ أَنْ سَخِطَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ فِی
ص: 37
الْعَذابِ هُمْ خالِدُونَ* وَ لَوْ کانُوا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ النَّبِیِّ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مَا اتَّخَذُوهُمْ أَوْلِیاءَ وَ لکِنَّ کَثِیراً مِنْهُمْ فاسِقُونَ* لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ النَّاسِ
عَداوَةً لِلَّذِینَ آمَنُوا الْیَهُودَ وَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا وَ لَتَجِدَنَّ أَقْرَبَهُمْ مَوَدَّةً لِلَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ قالُوا إِنَّا نَصاري ذلِکَ بِأَنَّ مِنْهُمْ قِسِّیسِینَ وَ رُهْباناً وَ
أَنَّهُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ
وَ إِذا سَمِعُوا ما أُنْزِلَ إِلَی الرَّسُولِ تَري أَعْیُنَهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمَّا عَرَفُوا مِنَ الْحَقِّ یَقُولُونَ رَبَّنا آمَنَّا فَاکْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدِینَ* وَ ما لَنا لا
نُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ ما جاءَنا مِنَ الْحَقِّ وَ نَطْمَعُ أَنْ یُدْخِلَنا رَبُّنا مَعَ الْقَوْمِ الصَّالِحِینَ
.85 - فَأَثابَهُمُ اللَّهُ بِما قالُوا جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ ذلِکَ جَزاءُ الْمُحْسِنِینَ 68
صفحه 26 از 211
120 میفرماید: - و نیز در آیات 104
ما جَعَلَ اللَّهُ مِنْ بَحِیرَةٍ وَ لا سائِبَۀٍ وَ لا وَصِیلَۀٍ وَ لا حامٍ وَ لکِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا یَفْتَرُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ وَ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ :« و قال تعالی »
وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ تَعالَوْا إِلی ما أَنْزَلَ اللَّهُ وَ إِلَی الرَّسُولِ قالُوا حَسْبُنا ما وَجَ دْنا عَلَیْهِ آباءَنا أَ وَ لَوْ کانَ آباؤُهُمْ لا یَعْلَمُونَ شَیْئاً وَ لا یَهْتَدُونَ
وَ إِذْ قالَ اللَّهُ یا عِیسَ ی ابْنَ مَرْیَمَ أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِ ذُونِی وَ أُمِّی إِلهَیْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ قالَ سُبْحانَکَ ما یَکُونُ لِی :« و قال تعالی » 104
أَنْ أَقُولَ ما لَیْسَ لِی بِحَقٍّ إِنْ کُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعْلَمُ ما فِی نَفْسِی وَ لا أَعْلَمُ ما فِی نَفْسِکَ إِنَّکَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ
.120 -116 « إلی آخر السورة »
در باره آیه لَقَدْ کَفَرَ الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ
رازي درتفسیر سخن نصرانیان که گفتهاند: خدا سومین فرد خدایان است مینویسد: دو راه در این سخن هست.
اول- آنچه مفسران در این مورد گفتهاند: خدا و مریم و عیسی سه خدایند.
دوم- اینست که متکلمین از نصاري نقل کردهاند که آنها میگویند: جوهر یکتا است ولی اقانیم سه تا است: اب، ابن، روح القدس
و هر سه یک خدایند چنانچه خورشید یک
ص: 38
اسم است که عبارت از مجموعه قرص خورشید و پرتو و حرارت است منظورشان از اب ذات خداست و از ابن کلمه و از روح
حیات و اثبات ذات و کلمۀ و حیات کردهاند و گفتهاند کلمۀ الله که همان کلمه خدا است با عیسی متحد شده چنانچه شراب با آب
ممزوج میشود و آب با شیر میآمیزد و مدعی هستند پدر اله است پسر نیز اله و روح هم اله است و همه اینها یک خدا است.
باید توجه داشت که این ادعا بسیار باطل و بیهوده است عقل گواه بطلان آن است هرگز سه تا یکی نخواهد شد و یکی سه تا
نمیشود در دنیا از ادعاي نصرانیان خرافیتر مذهبی یافت نمیشود.
طبرسی رحمه الله علیه در باره آیه تَري کَثِیراً مِنْهُمْ یعنی مشاهده میکنی بسیاري از یهودان را که علاقمند هستند به کفار منظور
کفار مکه است. آیه در باره کعب بن اشرف و یاران اوست که مشرکین را علیه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله تحریک میکردند و
قبلا توضیح داده شد. حضرت باقر (ع) فرمود یعنی دوست میدارند پادشاهان ستمگر را و نظرات و خواستههاي آنان را میآرایند تا
از قدرت مالی و دنیاي آنها بهرهمند شوند.
در باره آیه ما جَعَلَ اللَّهُ مِنْ بَحِیرَةٍ مینویسد: آنچه را اهل جاهلیت حرام نمودهاند، (به نام بحیره و سائبه و وصیله و حام) خداوند
چنین چیزي را قرار نداده.
بحیره: شتري است که پنج شکم بزاید و آخرین نوزاد او نر باشد که گوش او را شکاف میدهند و از سوار شدن و کشتن او
خودداري مینمایند و نه مانع آب و علف او میشوند اگر شخص عاجز و ناتوانی هم او را مشاهده کند سوارش نمیشود ابن عباس
گفته است: بحیره اینست که وقتی شتري بزایمان پنجم رسید اگر شکم پنجم او نر بود میکشتند او را زن و مرد از گوشتش
نمیخورند اگر ماده بود آن شتر بحیره است و گوش او را شکاف میدهند. دیگر کرك از او نمیگیرند و نام خدا را بر او نمیبرند
موقع کشتن و نه بار بر او قرار میدهند و بر زنان شیر او حرام است و نه از او بهرهبرداري میکنند بهرهبرداري و شیر او مخصوص
مردها است تا بمیرد وقتی مرد زن و مرد در خوردن گوشت او شریک هستند و گفتهاند بحیره بچه سائبه است شتري است که آن را
نذر کنند. مثلا براي آمدن از سفر یا شفا از بیماري و چیزهاي دیگر میگوید شترم سائبه است آن وقت همان احکام بحیره نسبت به
او هم جاري
ص: 39
است از نظر بهره برنداشتن از او و جلوگیري نکردن از آب و علف زجاج و علقمه این نظر را دادهاند.
صفحه 27 از 211
ابن عباس و ابن مسعود گفتهاند سائبه شتري است که براي بتها نذر کنند شخص از مال خود هر مقدار بخواهد نذر میکند و آن
را تحویل به خدمتکاران بت خانه میدهد آنها شیر شتر را به غریبان و بیچارگان میدهند.
بعضی گفتهاند سائبه شتري است که ده شکم پشت سر هم ماده بزاید که هیچ کدام نر نباشد دیگر سوار آن نمیشوند و کرکش را
نمیکنند و از شیرش نمیخورند مگر براي میهمان هر چه بعد از این شکم بزاید گوش آن را میشکافند و بچه و مادرش را رها
میکنند.
(وصیله) زجاج میگوید: وصیله یک نوع گوسفند است اگر میش بچهاش ماده بود متعلق به خود آنها میشد و اگر نر میزائید آن
را به خدایان خود میدادند اگر نر و ماده میزائید میگفتند بچه ماده به برادر خود رسید دیگر بره نر را نمیکشتند براي خدایان
خود.
ابن مسعود و مقاتل میگویند وقتی گوسفند هفت شکم میزائید اگر شکم هفتم بره نر بود آن را براي خدایان خود میکشتند
گوشت او متعلق به مردان بود نه زنان اما اگر بره ماده بود نگه میداشتند و از گوسفندهاي خوب به شمار میرفت اما اگر در شکم
هفتم بره نر و ماده میزائید میگفتند بره ماده به برادر خود رسید دیگر به ما حرام است هر دو بر آنها حرام میشد و تمام بهره و
منفعت آن متعلق به مردها بود نه زنان.
بعضی گفتهاند وصیله موقعی بود که گوسفند ده بچه ماده در پنج شکم میزائید که هیچ بره نر در میان آنها نبود آنگاه وصیله
حام شتر نر بود عرب هر « و لا حام » میشد پس از آن هر چه میزائید متعلق به مردان بود این مطلب از محمد بن اسحاق نقل شده
گاه از نتاج شتر نري ده شکم بهرهگیري میکرد میگفت دیگر پشت او ممنوع شد. آن شتر را بار نمیکرد و از آب و چرا باز
نمیداشت. بعضی گفتهاند حام شتر نر بود عرب هر گاه از نتاج شتر نري ده شکم بهرهگیري میکرد میگفت دیگر پشت او ممنوع
شد. آن شتر را بار نمیکرد و از آب و چرا باز نمیداشت. نقل شده از ابن عباس و ابن مسعود و دیگران.
بعضی گفتهاند حام شتر نري است که بچه بچه خود را باردار کند میگویند پشت او ممنوع شد سوارش نمیشدند.
ص: 40
باید توجه داشت که خداوند عزیز هیچ کدام از این چند نوع را حرام نکرده. مفسران از ابن عباس نقل کردهاند که پیامبر اکرم صلی
الله علیه و آله فرمود: عمرو بن لحی بن قمعه بن خندف فرمانرواي مکه بود و او اولین نفر بود که دین اسماعیل را تغییر داد. بتها و
بتپرستی را رایج نمود و بحیره و سائبه و وصیله و حامی را بوجود آورد. پیامبر اکرم فرمود در آتش جهنم او را مشاهده کردم که
از شرارههایش جهنمیان در عذاب بودند، روایتی نیز هست که چوبهاي آتش او را در جهنم میکشیدند.
71 میفرماید: - در سوره انعام آیات 1
وَ ما تَأْتِیهِمْ مِنْ آیَۀٍ مِنْ آیاتِ رَبِّهِمْ إِلَّا کانُوا عَنْها مُعْرِضِ ینَ* فَقَدْ :« إلی قوله » الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ :«6» الانعام
کَ ذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جاءَهُمْ فَسَوْفَ یَأْتِیهِمْ أَنْباءُ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ* أَ لَمْ یَرَوْا کَمْ أَهْلَکْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ قَرْنٍ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ ما لَمْ
نُمَکِّنْ لَکُمْ وَ أَرْسَلْنَا السَّماءَ عَلَیْهِمْ مِدْراراً وَ جَعَلْنَا الْأَنْهارَ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهِمْ فَأَهْلَکْناهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَ أَنْشَأْنا مِنْ بَعْدِهِمْ قَرْناً آخَرِینَ
وَ لَوْ نَزَّلْنا عَلَیْکَ کِتاباً فِی قِرْطاسٍ فَلَمَسُوهُ بِأَیْدِیهِمْ لَقالَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ مُبِینٌ
وَ قالُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ مَلَکٌ وَ لَوْ أَنْزَلْنا مَلَکاً لَقُضِیَ الْأَمْرُ ثُمَّ لا یُنْظَرُونَ
وَ لَوْ جَعَلْناهُ مَلَکاً لَجَعَلْناهُ رَجُلًا وَ لَلَبَسْنا عَلَیْهِمْ ما یَلْبِسُونَ
وَ لَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِنْ قَبْلِکَ فَحاقَ بِالَّذِینَ سَخِرُوا مِنْهُمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ
قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ ثُمَّ انْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَۀُ الْمُکَذِّبِینَ
قُلْ أَيُّ شَیْءٍ أَکْبَرُ شَهادَةً قُلِ اللَّهُ شَهِیدٌ بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ أُوحِیَ إِلَیَّ هذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَکُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ أَ إِنَّکُمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ :« إلی قوله »
صفحه 28 از 211
اللَّهِ آلِهَۀً أُخْري قُلْ لا أَشْهَدُ قُلْ إِنَّما هُوَ إِلهٌ واحِ دٌ وَ إِنَّنِی بَرِيءٌ مِمَّا تُشْرِکُونَ* الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَعْرِفُونَهُ کَما یَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمُ
وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُ إِلَیْکَ وَ جَعَلْنا عَلی قُلُوبِهِمْ أَکِنَّۀً أَنْ یَفْقَهُوهُ وَ فِی آذانِهِمْ وَقْراً وَ :« إلی قوله » * الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَ هُمْ فَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ
إِنْ یَرَوْا کُلَّ آیَۀٍ لا یُؤْمِنُوا بِها حَتَّی إِذا جاؤُكَ یُجادِلُونَکَ یَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ هذا إِلَّا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ* وَ هُمْ یَنْهَوْنَ عَنْهُ وَ یَنْأَوْنَ عَنْهُ
وَ إِنْ یُهْلِکُونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَ ما یَشْعُرُونَ
قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَیَحْزُنُکَ الَّذِي یَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لا یُکَ ذِّبُونَکَ وَ لکِنَّ الظَّالِمِینَ بِآیاتِ اللَّهِ یَجْحَ دُونَ* وَ لَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ :« إلی قوله »
قَبْلِکَ فَصَبَرُوا عَلی ما کُذِّبُوا وَ أُوذُوا حَتَّی أَتاهُمْ نَصْرُنا وَ لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِ اللَّهِ وَ لَقَدْ جاءَكَ مِنْ نَبَإِ الْمُرْسَلِینَ
وَ إِنْ کانَ کَبُرَ عَلَیْکَ إِعْراضُ هُمْ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَبْتَغِیَ نَفَقاً فِی الْأَرْضِ أَوْ سُلَّماً فِی السَّماءِ فَتَأْتِیَهُمْ بِآیَۀٍ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَی
الْهُدي فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْجاهِلِینَ
ص: 41
إِنَّما یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ یَسْمَعُونَ وَ الْمَوْتی یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ ثُمَّ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ* وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ آیَۀٌ مِنْ رَبِّهِ قُلْ إِنَّ اللَّهَ قادِرٌ عَلی أَنْ یُنَزِّلَ
آیَۀً وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ
قُلْ أَ رَأَیْتَکُمْ إِنْ أَتاکُمْ عَذابُ اللَّهِ أَوْ أَتَتْکُمُ السَّاعَۀُ أَ غَیْرَ اللَّهِ تَدْعُونَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ* بَلْ إِیَّاهُ تَدْعُونَ فَیَکْشِفُ ما تَدْعُونَ :« إلی قوله »
قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَخَذَ اللَّهُ سَمْعَکُمْ وَ أَبْصارَکُمْ وَ خَتَمَ عَلی قُلُوبِکُمْ مَنْ إِلهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتِیکُمْ بِهِ :« إلی قوله » إِلَیْهِ إِنْ شاءَ وَ تَنْسَوْنَ ما تُشْرِکُونَ
انْظُرْ کَیْفَ نُصَرِّفُ الْآیاتِ ثُمَّ هُمْ یَصْدِفُونَ
قُلْ لا أَقُولُ لَکُمْ عِنْدِي خَزائِنُ اللَّهِ وَ لا أَعْلَمُ :« إلی قوله » * قُلْ أَ رَأَیْتَکُمْ إِنْ أَتاکُمْ عَذابُ اللَّهِ بَغْتَۀً أَوْ جَهْرَةً هَلْ یُهْلَکُ إِلَّا الْقَوْمُ الظَّالِمُونَ
الْغَیْبَ وَ لا أَقُولُ لَکُمْ إِنِّی مَلَکٌ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یُوحی إِلَیَّ قُلْ هَلْ یَسْتَوِي الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ أَ فَلا تَتَفَکَّرُونَ
قُلْ إِنِّی نُهِیتُ أَنْ أَعْبُدَ :« إلی قوله » * وَ أَنْذِرْ بِهِ الَّذِینَ یَخافُونَ أَنْ یُحْشَرُوا إِلی رَبِّهِمْ لَیْسَ لَهُمْ مِنْ دُونِهِ وَلِیٌّ وَ لا شَ فِیعٌ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ
الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ قُلْ لا أَتَّبِعُ أَهْواءَکُمْ قَدْ ضَلَلْتُ إِذاً وَ ما أَنَا مِنَ الْمُهْتَدِینَ
قُلْ إِنِّی عَلی بَیِّنَۀٍ مِنْ رَبِّی وَ کَذَّبْتُمْ بِهِ ما عِنْدِي ما تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ إِنِ الْحُکْمُ إِلَّا لِلَّهِ یَقُصُّ الْحَقَّ وَ هُوَ خَیْرُ الْفاصِلِینَ
قُلْ لَوْ أَنَّ عِنْدِي ما تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ لَقُضِیَ الْأَمْرُ بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِالظَّالِمِینَ
قُلْ مَنْ یُنَجِّیکُمْ مِنْ ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَ َ ض رُّعاً وَ خُفْیَۀً لَئِنْ أَنْجانا مِنْ هذِهِ لَنَکُونَنَّ مِنَ الشَّاکِرِینَ* قُلِ اللَّهُ :« إلی قوله تعالی »
یُنَجِّیکُمْ مِنْها وَ مِنْ کُلِّ کَرْبٍ ثُمَّ أَنْتُمْ تُشْرِکُونَ* قُلْ هُوَ الْقادِرُ عَلی أَنْ یَبْعَثَ عَلَیْکُمْ عَذاباً مِنْ فَوْقِکُمْ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ أَوْ یَلْبِسَکُمْ
شِیَعاً وَ یُذِیقَ بَعْضَکُمْ بَأْسَ بَعْضٍ انْظُرْ کَیْفَ نُصَرِّفُ الْآیاتِ لَعَلَّهُمْ یَفْقَهُونَ
وَ کَ ذَّبَ بِهِ قَوْمُکَ وَ هُوَ الْحَ قُّ قُلْ لَسْتُ عَلَیْکُمْ بِوَکِیلٍ* لِکُ لِّ نَبَإٍ مُسْتَقَرٌّ وَ سَوْفَ تَعْلَمُونَ* وَ إِذا رَأَیْتَ الَّذِینَ یَخُوضُونَ فِی آیاتِنا
فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّی یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ وَ إِمَّا یُنْسِیَنَّکَ الشَّیْطانُ فَلا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّکْري مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ
قُلْ أَ نَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَنْفَعُنا وَ لا یَضُ رُّنا وَ نُرَدُّ عَلی أَعْقابِنا بَعْدَ إِذْ هَدانَا اللَّهُ کَالَّذِي اسْتَهْوَتْهُ الشَّیاطِینُ فِی :« إلی قوله تعالی »
.71 - الْأَرْضِ حَیْرانَ لَهُ أَصْحابٌ یَدْعُونَهُ إِلَی الْهُدَي ائْتِنا قُلْ إِنَّ هُدَي اللَّهِ هُوَ الْهُدي وَ أُمِرْنا لِنُسْلِمَ لِرَبِّ الْعالَمِینَ 1
در باره آیه وَ لَوْ نَزَّلْنا عَلَیْکَ کِتاباً مینویسد آیه در باره نضر بن حارث و عبد الله بن امیه و نوفل بن خویلد نازل شده که گفتند: ما
ایمان به تو نمیآوریم مگر اینکه کتابی از جانب خداوند بیاوري و چهار فرشته نیز بهمراه آن کتاب باشند و گواهی دهند که
ص: 42
این کتاب از جانب خدا است و تو پیامبر اویی وَ لَوْ أَنْزَلْنا مَلَکاً لَقُضِ یَ الْأَمْرُ یعنی وقتی ایمان نیاورند مقتضاي حکمت اینست که آنها
را خداوند مهلت ندهد و مستاصل نماید وَ لَوْ جَعَلْناهُ مَلَکاً یعنی اگر آن پیامبر را فرشته قرار دهیم و یا آن فرشته که گواه بر پیامبري
اوست لَجَعَلْناهُ رَجُلًا او را به صورت مردي خواهیم فرستاد زیرا آنها قدرت دیدن فرشته را به صورتی که هست ندارند چون چشم
صفحه 29 از 211
انسان نمیتواند فرشته و ملک را ببیند مگر بعد از اینکه تکثف پیدا کند و مجسم بصورت اجسام مرئی شود وَ لَلَبَسْنا عَلَیْهِمْ ما
یَلْبِسُونَ.
زجاج گفته است آنها با ضعف و ناتوانی که داشتند در مورد خود پیامبر مشکوك بودند و میگفتند این هم یک انسان است مثل
شما. خداوند میفرماید: اگر آن فرشته را بصورت یک مرد و انسانی بفرستیم همان طور دچار شک و اشتباه میشوند و این آیه
احتجاج بر کفار است به این صورت که آنچه شما درخواست میکنید موجب توضیح مطلب و آشکار شدن جریان نخواهد شد.
بعضی گفتهاند منظور اینست که اگر فرشته بفرستیم او را نمیشناسند مگر با اندیشه و تفکر آنها هم که اهل تفکر نیستند در نتیجه
همان شک و تردید بر ایشان باقی میماند به همین جهت اشتباه را خداوند نسبت به خود داده چون با فرستادن ملائکه این اشتباه به
وجود میآید.
در باره آیه قُلْ أَيُّ شَیْءٍ أَکْبَرُ شَهادَةً مینویسد: کلبی میگوید اهل مکه خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله رسیده گفتند: خدا غیر از
تو پیامبري نیافت ما خیال نمیکنیم یک نفر را به ما نشان بده که گواهی برسالت تو نزد ما بنماید این آیه در همین مورد نازل شد
که بگو خدا بزرگترین شاهد است در باره آیه وَ مَنْ بَلَغَ مینویسد: در تفسیر عیاشی ذکر شده که حضرت باقر و صادق علیهما
السلام فرمودند منظور از (من بلغ) که میفرماید این قرآن به من وحی شده تا بترسانم شما را بوسیله آن و کسانی که به آن مقام
میرسند.
منظور این است کسی میتواند امام بشود از آل محمد صلی الله علیه و آله و او نیز بوسیله قرآن شما را میترساند مانند پیامبر اکرم
صلی الله علیه و آله.
در باره آیه کَما یَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمُ مینویسد: ابو حمزه ثمالی گفت وقتی پیامبر وارد مدینه شد عمر به عبد الله بن سلام گفت خداوند
بر پیامبر آیهاي نازل کرده که بیان میکند
ص: 43
اهل کتاب این پیامبر را چنان میشناسند که بچههاي خود را میشناسند این شناسائی چگونه است.
عبد الله بن سلام در جواب او گفت ما پیامبر را با مشخصاتی که خداوند به او بخشیده چنان میشناسیم و تشخیص میدهیم مثل
یک نفر که بچهاش را بین بچهها تشخیص میدهد.
سوگند بخدا میخورم که من هم اکنون پیامبر را بهتر از فرزند خود میشناسم و عرفانم به او بیشتر است عمر گفت برایم توضیح
بده چگونه چنین عرفانی داري؟
عبد الله بن سلام گفت او را با مشخصاتی که خداوند در کتاب ما برایش تعیین کرده میشناسم که این همان پیامبر است اما در
مورد فرزندم کاملا نمیدانم مادرش چه کرده عمر گفت واقعا خدا بتو توفیق داده و بواقعیت رسیدهاي.
و در باره آیه وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُ إِلَیْکَ گفتهاند گروهی از مشرکان مکه از قبیل نضر بن حارث و ابو سفیان بن حرب و ولید بن مغیره
و عتبه بن ربیعه و برادرش شیبه و دیگران در خدمت پیامبر نشسته بودند و آن جناب مشغول تلاوت قرآن بود.
بعضی گفتند محمد چه میگوید؟ گفت این داستانها و قصه گذشتگان است همان طوري که من از گذشته براي شما نقل میکنم.
یعنی وقایعی که آنها را در کتابها نوشتهاند بعضی گفته معنی آن سخنان بیهوده و چرندها است مانند داستان رستم « أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ »
و اسفندیار و قصههاي دیگري که فایدهاي ندارد.
در باره آیه قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَیَحْزُنُکَ الَّذِي یَقُولُونَ ما میدانیم تو را اندوهگین میکند حرفهایی که آنها میزنند مثل اینکه میگویند
ساحر است یا دیوانه و نظائر این نسبتها فَإِنَّهُمْ لا یُکَ ذِّبُونَکَ این آیه را نافع و کسائی و اعشی نقل کردهاند که به تخفیف خواند و
همین قرائت حضرت علی است و از حضرت صادق (ع) نیز روایت شده ولی بقیه به تشدید کاف و فتحه خواندهاند در توجیه معنی
صفحه 30 از 211
آن چند وجه است.
اول: یعنی آنها در دل تو را پیامبر میدانند و تکذیب نمیکنند. اما به زبان از روي عناد و لجبازي منکر میشوند این نظر اکثر
مفسرین است. این نظر را تائید میکند روایتی که سلام بن مسکین از یزید مدنی نقل کرده که روزي پیامبر اکرم در بین راه با ابو
جهل برخورد کرد. ابو جهل با او مصافحه نمود. بعد به ابو جهل اعتراض کردند که چرا تو محمد را در آغوش گرفتی گفت خدا
گواه است که من او را در ادعایش صادق میدانم ولی کی ما تابع
ص: 44
عبد مناف شدهایم؟ خداوند این آیه را بهمین جهت نازل نمود.
سدي میگوید اخنس بن شریق با ابو جهل برخورد کرد به او گفت یا ابا الحکم از وضع محمد صلی الله علیه و آله برایم پرده بگشا
آیا او در ادعاي نبوت خود صادق است یا کاذب اکنون کسی جز من و تو نیست که سخنان تو را بشنود ابو جهل گفت نه هرگز
خدا را گواه میگیرم که او صادق است و هرگز دروغ نگفته ولی وقتی فرزندان قصی پرچم و پردهداري و سقایت حاج و رهبري
دار الندوه و پیامبري را به خود اختصاص دهند دیگر براي سایر قریش چه خواهد ماند؟ دوم: اینکه نمیتوانند با دلیل تو را تکذیب
نمایند و قدرت ابطال دلائل تو را ندارند دلیل بر این معنی روایتی است که از حضرت علی (ع) نقل شده که بهمین صورت قرائت
میکرد و میفرمود یعنی آنها نمیتوانند دلیلی بیاورند که بر دلائل تو تفوق یابد.
سوم: منظور اینست که با تو برخورد نخواهد کرد با ادعاي دروغ چنانچه عربها میگویند قاتلناکم فما اجبناکم یعنی با شما نبرد
کردیم ولی برخورد به ترسیدن شما نکردیم در این صورت لازم نیست حتما با تخفیف خوانده شود زیرا باب افعال و تفعیل هر دو
به این معنی میآید و باب افعال بیشتر در این مورد است.
چهارم: منظور اینست که به تو نسبت دروغ نمیدهند در ادعاي نبوت زیرا تو امین و راستگو بین آنها بودي مطالب تو را چنین
تکذیب مینمایند و نسبت دروغ به آیات خدا میدهند. و روایت شده که ابو جهل به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله گفت ما تو را
متهم نمیکنیم و هرگز نسبت دروغ به تو نمیدهیم ولی ما آنچه را آوردهاي قبول نداریم و تکذیب مینمائیم.
پنجم: یعنی تو را تکذیب نمیکنند مرا تکذیب میکنند زیرا تکذیب تو برگشت به من دارد و تو تنها تکذیب نمیشوي زیرا تو
پیکی و رسول هر که تو را نپذیرد مرا نپذیرفته.
در باره آیه فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَبْتَغِیَ مینویسد یعنی اگر میتوانی جایگاهی درون زمین و یا نردبانی براي بالا رفتن به آسمان ترتیب
دهی و دلائلی بیاوري که آنها مجبور به ایمان شوند این کار را بکن. بعضی گفتهاند یعنی دلیلی بهتر از آنچه ما دادهایم براي آنها
بیاوري این کار را بکن.
ص: 45
إِنَّما یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ یَسْمَعُونَ یعنی پاسخ به نداي تو کسانی میدهند که گوش میدهند و میاندیشند زیرا کسی که اندیشه نکند و
تدبر ننماید مثل کسی است که گوش نداده وَ الْمَوْتی یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ میفرماید کسانی که گوش نمیدهند و اندیشه و تفکر نمیکنند
مانند مردهها هستند آنها اجابت نخواهند کرد مگر در قیامت که برانگیخته شوند.
وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ آیَۀٌ مِنْ رَبِّهِ چرا یک نشانه و دلیلی از جانب خدا بر او نرسیده منظور دلائلی مانند پیامبران پیشین میخواستند از
قبیل عصاي موسی و شتر ثمود وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ ولی بیشتر آنها نمیدانند که چنین آیات موجب بدبختی آنها میشود وقتی
ایمان نیاورند و اطلاعی ندارند که این آیات و نشانهها به مصلحت آنها است.
در باره آیه هَلْ یُهْلَکُ إِلَّا الْقَوْمُ الظَّالِمُونَ یعنی هلاك شده فقط کسانی هستند که کافر به خدایند و در زمین فتنه و فساد بر پا
میکنند زیرا اگر مؤمنی از دنیا رود یا بچهاي بمیرد این نوع آزمایش است که خداوند در مقابل آن چندین برابر پاداش میدهد که
صفحه 31 از 211
این گرفتاري در مقابل آن پاداش چیزي نخواهد بود.
در باره آیه هَلْ یَسْتَوِي الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ مینویسد: یعنی آیا مساوي هستند کسانی که عارف به خدا و دین اویند با کسانی که جاهل
و بیاطلاعند. کور را مثل براي نادانان و بینا را مثل براي عارف و دانا قرار داده در تفسیر اهل بیت است که آیا مساویست کسی که
میداند با کسی که نمیداند.
یعنی « یخافون » در باره آیه یَخافُونَ أَنْ یُحْشَرُوا إِلی رَبِّهِمْ مینویسد: یعنی مؤمنین از هول و هراس قیامت بیمناکند، بعضی گفته
میدانند که محشور میشوند امام صادق (ع) فرمود بیدار و متوجه میشود بوسیله قرآن کسی که امیدوار است به پیشگاه « یعلمون »
پروردگار خود میرود بواسطه علاقه و عشقی که به پاداش او دارد همانا قرآن واسطه و شفیع براي مردم است.
در باره آیه ما تَسْتَعْجِلُونَ شما عجله میکنید در مورد آن مینویسد: یعنی در مورد عذابی که درخواست مینمائید که میگوئید یا
محمد بگو خدا آن عذابی را که وعده داده بفرستد، بعضی گفتهاند منظور دلائلی است که آنها پیشنهاد میکردند پیامبر بیاورد
خداوند اعلام میکند که آن دلائل در نزد خدا هست.
ص: 46
و در باره مِنْ فَوْقِکُمْ منظور عذاب بالا یعنی صداي آسمانی و فرستادن سنگ و طوفان و باد شدید أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ عذاب زیر
پا منظور فرو رفتن به زمین است.
یعنی از طرف اشخاص پست و رذل شما. و نیز گفتهاند « أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ » یعنی از طرف بزرگترانتان و « مِنْ فَوْقِکُمْ » گفتهاند
یعنی بندگان و بردگان بد و بیفایده همین نظر از حضرت صادق (ع) « أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ » یعنی فرمانروایان ستمگر « مِنْ فَوْقِکُمْ »
روایت شده.
یعنی شما را به دستههاي مختلف با عقاید متفاوت تقسیم میکند که یک عقیده نداشته باشید. « أَوْ یَلْبِسَکُمْ شِیَعاً »
بعضی گفتهاند یعنی آنها را به خود وامیگذارد و از عنایت و لطف خویش بیبهره میکند بواسطه گناهانی که قبلا انجام دادهاند.
بعضی نیز گفته یعنی بین آنها اختلاف میاندازند و به هم میافتند بواسطه دشمنی و کینهاي که بین آنها میاندازد همین روایت از
امام صادق (ع) نقل شده.
یعنی شما را گرفتار جنگ با یک دیگر میکند. و بعضی گفتهاند منظور همسایه بد است که از « وَ یُذِیقَ بَعْ َ ض کُمْ بَأْسَ بَعْضٍ »
حضرت صادق (ع) همین روایت رسیده.
در تفسیر کلبی مینویسد: وقتی این آیه بر پیامبر اکرم نازل شد از جاي حرکت نموده و وضوئی شاداب گرفت سپس به نماز ایستاد
و نماز نیکوئی خواند بعد از نماز از خداوند درخواست کرد که امتش را گرفتار عذاب بالا و پائین ننماید و گرفتار اختلاف و جنگ
نکند.
جبرئیل نازل شد و گفت: یا محمد خداوند درخواست تو را شنید و آنها را از دو چیز امان داد ولی دو چیز دیگر را اجرا خواهد کرد
به آنها امان داد از اینکه عذابی از بالا یا از پائین نازل کند، اما دو چیز را امان نداد پیامبر اکرم فرمود جبرئیل، دیگر از امتم چه باقی
میماند در صورتی که گرفتار جنگ با یک دیگر شوند و یک دیگر را بکشند باز از جاي حرکت کرد و شروع به دعا نمود آن
وقت این آیه نازل شد الم أَ حَسِبَ النَّاسُ آیا مردم خیال کردهاند رهایشان میکنند همین که گفتند ایمان آوردیم و آنها را آزمایش
نخواهند نمود. پیامبر اکرم فرمود نه باید حتما یک آزمایش بعد از پیامبر باشد تا راستگو از دروغگو تشخیص داده شود چون وحی
منقطع شده و شمشیر مانده و اختلاف و ناهماهنگی تا روز قیامت هست.
حضرت باقر (ع) فرمود وقتی این آیه نازل شد فَلا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّکْري مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ
ص: 47
صفحه 32 از 211
مسلمانان گفتند اگر مشرکان پیوسته قرآن را به مسخره بگیرند بنا باشد ما حرکت نکنیم و آنها را به خود واگذاریم چگونه با آنها
برخورد نمائیم دیگر باید وارد مسجد الحرام نشویم و بطواف خانه خدا اشتغال نورزیم. بعد خداوند این آیه را نازل نمود وَ ما عَلَی
الَّذِینَ یَتَّقُونَ مِنْ حِسابِهِمْ مِنْ شَیْءٍ کسانی که پرهیزگارند دچار حساب آنها نخواهند شد یعنی بواسطه ارشاد و راهنمائی که میکنند
بقدر توان و قدرت خویش و در باره آیه کَالَّذِي اسْتَهْوَتْهُ الشَّیاطِینُ فِی الْأَرْضِ حَیْرانَ مینویسد: این لفظ از هوي گرفته شده به معنی
پرت کردن از بلندي و به همین وضع تشبیه میکنند کسانی را که از راه راست منحرف شدهاند.
بعضی گفتهاند یعنی آنها را به بیابانهاي قفر میاندازند و گفتهاند بمعنی اینست که شیاطین آنها را دعوت به پیروي هواي نفس
میکنند.
و نیز گفتهاند به هلاکت وامیدارند. و گفتهاند یعنی او را از بین میبرند لَهُ أَصْحابٌ یَدْعُونَهُ إِلَی الْهُدَي. یارانی دارد که او را دعوت
به راه راست میکنند به او میگویند بیا پیش ما ولی او نمیپذیرد و نزد ایشان نمیرود چون بواسطه تسلط شیاطین حیران و
سرگردان شده.
وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِذْ قالُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ عَلی بَشَرٍ مِنْ شَیْءٍ قُلْ مَنْ أَنْزَلَ الْکِتابَ الَّذِي جاءَ بِهِ مُوسی نُوراً وَ هُديً :« و قال سبحانه »
لِلنَّاسِ تَجْعَلُونَهُ قَراطِیسَ تُبْدُونَها وَ تُخْفُونَ کَثِیراً وَ عُلِّمْتُمْ ما لَمْ تَعْلَمُوا أَنْتُمْ وَ لا آباؤُکُمْ قُلِ اللَّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ فِی خَوْضِ هِمْ یَلْعَبُونَ* وَ هذا
کِتابٌ أَنْزَلْناهُ مُبارَكٌ مُ َ ص دِّقُ الَّذِي بَیْنَ یَدَیْهِ وَ لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُري وَ مَنْ حَوْلَها وَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ هُمْ عَلی صَ لاتِهِمْ
وَ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ الْجِنَّ وَ خَلَقَهُمْ وَ خَرَقُوا لَهُ بَنِینَ وَ بَناتٍ بِغَیْرِ عِلْمٍ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یَصِفُونَ :« إلی قوله تعالی » * یُحافِظُونَ
قَدْ جاءَکُمْ بَصائِرُ :« إلی قوله » بَدِیعُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَنَّی یَکُونُ لَهُ وَلَدٌ وَ لَمْ تَکُنْ لَهُ صاحِبَۀٌ وَ خَلَقَ کُلَّ شَیْءٍ وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ
مِنْ رَبِّکُمْ فَمَنْ أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ عَمِیَ فَعَلَیْها وَ ما أَنَا عَلَیْکُمْ بِحَفِیظٍ
وَ کَذلِکَ نُصَرِّفُ الْآیاتِ وَ لِیَقُولُوا دَرَسْتَ وَ لِنُبَیِّنَهُ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ
وَ أَقْسَ مُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لَئِنْ جاءَتْهُمْ آیَۀٌ :« إلی قوله سبحانه » اتَّبِعْ ما أُوحِیَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ
لَیُؤْمِنُنَّ بِها قُلْ إِنَّمَا الْآیاتُ عِنْدَ اللَّهِ وَ ما یُشْعِرُکُمْ أَنَّها إِذا جاءَتْ لا یُؤْمِنُونَ
وَ نُقَلِّبُ أَفْئِدَتَهُمْ وَ أَبْصارَهُمْ کَما لَمْ یُؤْمِنُوا بِهِ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ نَذَرُهُمْ فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ
وَ لَوْ أَنَّنا نَزَّلْنا إِلَیْهِمُ الْمَلائِکَۀَ وَ کَلَّمَهُمُ الْمَوْتی وَ حَشَرْنا عَلَیْهِمْ کُلَّ شَیْءٍ قُبُلًا ما کانُوا لِیُؤْمِنُوا إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ یَجْهَلُونَ*
ص: 48
أَ فَغَیْرَ اللَّهِ أَبْتَغِی حَکَماً وَ هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ إِلَیْکُمُ الْکِتابَ مُفَصَّلًا وَ الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَعْلَمُونَ أَنَّهُ مُنَزَّلٌ مِنْ رَبِّکَ بِالْحَقِّ :« إلی قوله »
فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِینَ
وَ تَمَّتْ کَلِمَ ۀُ رَبِّکَ صِ دْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ* وَ إِنْ تُطِعْ أَکْثَرَ مَنْ فِی الْأَرْضِ یُضِ لُّوكَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ إِنْ
یَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ إِنْ هُمْ إِلَّا یَخْرُصُونَ
وَ إِذا جاءَتْهُمْ آیَۀٌ قالُوا :« إلی قوله تعالی » وَ إِنَّ الشَّیاطِینَ لَیُوحُونَ إِلی أَوْلِیائِهِمْ لِیُجادِلُوکُمْ وَ إِنْ أَطَعْتُمُوهُمْ إِنَّکُمْ لَمُشْرِکُونَ :« إلی قوله »
لَنْ نُؤْمِنَ حَتَّی نُؤْتی مِثْلَ ما أُوتِیَ رُسُلُ اللَّهِ اللَّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ سَیُصِ یبُ الَّذِینَ أَجْرَمُوا صَ غارٌ عِنْدَ اللَّهِ وَ عَذابٌ شَدِیدٌ بِما
وَ رَبُّکَ الْغَنِیُّ ذُو الرَّحْمَ ۀِ إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَ یَسْتَخْلِفْ مِنْ بَعْدِکُمْ ما یَشاءُ کَما أَنْشَأَکُمْ مِنْ ذُرِّیَّۀِ قَوْمٍ :« إلی قوله » * کانُوا یَمْکُرُونَ
آخَرِینَ* إِنَّ ما تُوعَدُونَ لَآتٍ وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ
قُلْ یا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلی مَکانَتِکُمْ إِنِّی عامِلٌ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ تَکُونُ لَهُ عاقِبَۀُ الدَّارِ إِنَّهُ لا یُفْلِحُ الظَّالِمُونَ
وَ جَعَلُوا لِلَّهِ مِمَّا ذَرَأَ مِنَ الْحَرْثِ وَ الْأَنْعامِ نَصِیباً فَقالُوا هذا لِلَّهِ بِزَعْمِهِمْ وَ هذا لِشُرَکائِنا فَما کانَ لِشُرَکائِهِمْ فَلا یَصِلُ إِلَی اللَّهِ وَ ما کانَ لِلَّهِ
فَهُوَ یَصِلُ إِلی شُرَکائِهِمْ ساءَ ما یَحْکُمُونَ* وَ کَذلِکَ زَیَّنَ لِکَثِیرٍ مِنَ الْمُشْرِکِینَ قَتْلَ أَوْلادِهِمْ شُرَکاؤُهُمْ لِیُرْدُوهُمْ وَ لِیَلْبِسُوا عَلَیْهِمْ دِینَهُمْ
صفحه 33 از 211
وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ ما فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَ ما یَفْتَرُونَ
وَ قالُوا هذِهِ أَنْعامٌ وَ حَرْثٌ حِجْرٌ لا یَطْعَمُها إِلَّا مَنْ نَشاءُ بِزَعْمِهِمْ وَ أَنْعامٌ حُرِّمَتْ ظُهُورُها وَ أَنْعامٌ لا یَذْکُرُونَ اسْمَ اللَّهِ عَلَیْهَا افْتِراءً عَلَیْهِ
سَیَجْزِیهِمْ بِما کانُوا یَفْتَرُونَ* وَ قالُوا ما فِی بُطُونِ هذِهِ الْأَنْعامِ خالِ َ ص ۀٌ لِذُکُورِنا وَ مُحَرَّمٌ عَلی أَزْواجِنا وَ إِنْ یَکُنْ مَیْتَۀً فَهُمْ فِیهِ شُرَکاءُ
سَیَجْزِیهِمْ وَصْ فَهُمْ إِنَّهُ حَکِیمٌ عَلِیمٌ* قَدْ خَسِرَ الَّذِینَ قَتَلُوا أَوْلادَهُمْ سَ فَهاً بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ حَرَّمُوا ما رَزَقَهُمُ اللَّهُ افْتِراءً عَلَی اللَّهِ قَدْ ضَ لُّوا وَ ما
کانُوا مُهْتَدِینَ
وَ عَلَی الَّذِینَ هادُوا حَرَّمْنا کُلَّ ذِي ظُفُرٍ وَ مِنَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ حَرَّمْنا عَلَیْهِمْ شُحُومَهُما إِلَّا ما حَمَلَتْ ظُهُورُهُما أَوِ الْحَوایا :« إلی قوله سبحانه »
أَوْ مَا اخْتَلَطَ بِعَظْمٍ ذلِکَ جَزَیْناهُمْ بِبَغْیِهِمْ وَ إِنَّا لَصادِقُونَ* فَإِنْ کَذَّبُوكَ فَقُلْ رَبُّکُمْ ذُو رَحْمَۀٍ واسِعَۀٍ وَ لا یُرَدُّ بَأْسُهُ عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمِینَ*
سَیَقُولُ الَّذِینَ أَشْرَکُوا لَوْ شاءَ اللَّهُ ما أَشْرَکْنا وَ لا آباؤُنا وَ لا حَرَّمْنا مِنْ شَیْءٍ کَ ذلِکَ کَ ذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ حَتَّی ذاقُوا بَأْسَنا قُلْ هَلْ
عِنْدَکُمْ مِنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنا إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا تَخْرُصُونَ* قُلْ فَلِلَّهِ الْحُجَّۀُ الْبالِغَۀُ فَلَوْ شاءَ لَهَداکُمْ أَجْمَعِینَ
قُلْ هَلُمَّ شُهَداءَکُمُ الَّذِینَ یَشْهَدُونَ أَنَّ اللَّهَ حَرَّمَ هذا فَإِنْ شَ هِدُوا فَلا تَشْهَدْ مَعَهُمْ وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ
وَ هذا کِتابٌ أَنْزَلْناهُ مُبارَكٌ فَاتَّبِعُوهُ وَ اتَّقُوا :« إلی قوله » بِالْآخِرَةِ وَ هُمْ بِرَبِّهِمْ یَعْدِلُونَ
ص: 49
لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ* أَنْ تَقُولُوا إِنَّما أُنْزِلَ الْکِتابُ عَلی طائِفَتَیْنِ مِنْ قَبْلِنا وَ إِنْ کُنَّا عَنْ دِراسَتِهِمْ لَغافِلِینَ* أَوْ تَقُولُوا لَوْ أَنَّا أُنْزِلَ عَلَیْنَا الْکِتابُ
لَکُنَّا أَهْدي مِنْهُمْ فَقَدْ جاءَکُمْ بَیِّنَۀٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ هُديً وَ رَحْمَۀٌ فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَذَّبَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ صَدَفَ عَنْها سَنَجْزِي الَّذِینَ یَصْدِفُونَ
عَنْ آیاتِنا سُوءَ الْعَذابِ بِما کانُوا یَصْ دِفُونَ* هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ تَأْتِیَهُمُ الْمَلائِکَ ۀُ أَوْ یَأْتِیَ رَبُّکَ أَوْ یَأْتِیَ بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ یَوْمَ یَأْتِی
بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ لا یَنْفَعُ نَفْساً إِیمانُها لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمانِها خَیْراً قُلِ انْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ
إِنَّ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَ کانُوا شِیَعاً لَسْتَ مِنْهُمْ فِی شَیْءٍ إِنَّما أَمْرُهُمْ إِلَی اللَّهِ ثُمَّ یُنَبِّئُهُمْ بِما کانُوا یَفْعَلُونَ
قُلْ إِنَّنِی هَدانِی رَبِّی إِلی صِ راطٍ مُسْتَقِیمٍ* دِیناً قِیَماً مِلَّۀَ إِبْراهِیمَ حَنِیفاً وَ ما کانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ* قُلْ إِنَّ صَ لاتِی وَ نُسُکِی وَ :« إلی قوله »
مَحْیايَ وَ مَماتِی لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ
لا شَرِیکَ لَهُ وَ بِذلِکَ أُمِرْتُ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُسْلِمِینَ
قُلْ أَ غَیْرَ اللَّهِ أَبْغِی رَبا وَ هُوَ رَبُّ کُلِّ شَیْءٍ وَ لا تَکْسِبُ کُلُّ نَفْسٍ إِلَّا عَلَیْها وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْري ثُمَّ إِلی رَبِّکُمْ مَرْجِعُکُمْ فَیُنَبِّئُکُمْ
.164 - بِما کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ 91
در باره آیه وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ مینویسد: مردي از یهودان بنام مالک بن صیف براي مناظره خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و
آله رسید. پیامبر اکرم به او فرمود: تو را سوگند میدهم به آن کسی که تورات را بر موسی نازل کرد بگو ببینم آیا خداوند در
تورات نازل نکرده که از عالم یهودي چاق متنفر است؟ خود او مردي فربه چاق بود خشمگین شده گفت خداوند بر هیچ کس
چیزي نازل نکرده دوستانش از روي اعتراض گفتند بر حضرت موسی هم نازل نکرده این آیه در همین مورد نازل شد این تفسیر از
سعید بن جبیر نقل شده.
در روایت دیگري است که آیه در باره کفار نازل شده که منکر قدرت خدا بر خود بودند هر کس معتقد باشد که خداوند بر هر
چیز توانا است او را به قدرتی که دارد ستوده مجاهد گفته است در باره مشرکان قریش است. سدي میگوید: آن مرد فنحاص بن
عازوراء بود که این حرف را گفت ابن عباس میگوید یهودیان به حضرت محمد صلی الله علیه و آله گفتند آیا خداوند بر تو کتاب
نازل کرده فرمود آري گفتند به خدا قسم هرگز خداوند از آسمان کتابی نفرستاده این آیه به همین جهت نازل شد.
تَجْعَلُونَهُ قَراطِیسَ: یعنی آن را کتاب و صفحات پراکنده قرار میدهید یا داراي کاغذ منظور اینست که پیامبر را در آن کتاب قرار
میدهید تُبْدُونَها وَ تُخْفُونَ کَثِیراً یعنی بعضی از
صفحه 34 از 211
ص: 50
آیات کتاب را آشکار میکنید و بسیاري را پنهان مینمائید منظور صفات پیامبر است و اشاره به سوي آن جناب است.
وَ عُلِّمْتُمْ ما لَمْ تَعْلَمُوا أَنْتُمْ وَ لا آباؤُکُمْ گفتهاند این آیه خطاب به مسلمانان است بعضی گفتهاند خطاب به یهود است یعنی تورات را
آموختید ولی ضایع نمودید یا منظور اینست که قرآن را فرا گرفتید و یاد نگرفتید قُلِ اللَّهُ بگو خدا این آیات را نازل کرده، بعد آنها
را بگذار در همان باطلی که فرو رفتهاند بمانند این امر تهدید است از جانب خدا.
و در باره آیه وَ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ الْجِنَّ مینویسد: منظور از جن در این آیه ملائکه است بجهت پنهان بودن آنها از چشم. گفتهاند:
قریش معتقد بودند که خداوند جن را به ازدواج در آورد ملائکه در میان آنها بوجود آمد در این صورت منظور همان جن معروف
است بعضی گفتهاند منظور از جن شیطان است زیرا آنها پیرو شیطان شدند در بتپرستی وَ خَلَقَهُمْ ضمیر هم به همه آنها بر میگردد
یا به جن تنها بر میگردد معنی آیه چنین میشود خداوند خالق جن است چگونه جن شریک او میشود. میتواند معنی آیه چنین
باشد خداوند جن و انس را آفریده.
گفتهاند منظور از آیه مجوس است زیرا میگفتند یزدان و اهرمن که اهریمن به عقیده آنها همان شیطان است خلقت موجودات
موذي و شرور و اشیاء زیانآور را به اهرمن نسبت میدهند و شبیه آنهایند ثنویها که معتقد به دو مبدأ نور و ظلمت هستند.
وَ خَرَقُوا لَهُ بَنِینَ وَ بَناتٍ از خود درآوردند و مردم را به اشتباه انداختند و به دروغ به خدا نسبت دادند که داراي پسر و دختر است
مشرکان میگفتند ملائکه دختران خدایند و نصرانیان میگفتند مسیح پسر خدا است و یهود معتقد بودند عزیر پسر خدا است بدون
دلیل.
در باره آیه وَ لِیَقُولُوا درست مینویسد: یعنی این مطالب را از یهود یاد گرفتهاي و منظور اینست که سبب سخن آنها که گفتند از
یهودان یاد گرفتهاي خواندن آیات بود.
در باره آیه وَ أَقْسَ مُوا بِاللَّهِ گفتند قریش یا محمد تو به ما اطلاع دادهاي که موسی داراي عصایی بود که آن را به سنگ زد و دوازده
چشمه باز شد و به ما میگوئی عیسی مرده را زنده میکرد و خودت اطلاع میدهی که ثمود داراي ناقه و شتري بودند، خودت نیز
نشانهاي مانند آنها بیاور تا تصدیقت کنیم. پیامبر اکرم فرمود چه چیز مایلی برایت بیاوریم
ص: 51
گفتند کوه صفا را براي ما بصورت طلا درآور و بعضی از مردههاي ما را زنده کن تا از آنها پرسشهائی بکنیم که آیا ادعاي تو
صحیح است یا باطل و ملائکه را به ما نشان بده تا گواهی براي تو بدهند یا خدا را براي ما بیاور و فرشتگان را دسته دسته بیاور.
پیامبر اکرم فرمود اگر بعضی از خواستههاي شما را برآورم مرا تصدیق میکنید گفتند آري به خدا قسم اگر بیاوري همه ما پیرو تو
خواهیم شد. مسلمانان نیز تقاضا کردند پیامبر اکرم این تقاضاها را برآورد تا مسلمان شوند. پیامبر اکرم از جاي حرکت کرده شروع
به دعا کرد که خداوند صفا را طلا نماید جبرئیل بر او نازل شده گفت اگر بخواهی صفا طلا خواهد شد ولی اگر تصدیق نکردند
آنها را عذاب خواهم کرد. و اگر آنها را رها کنی هر کدام توبه نمایند توبه آنها را میپذیرم. پیامبر گفت نه باشد تا توبه نمایند
خداوند این آیه را در همین رابطه فرستاد. این روایت از کلبی و محمد بن کعب نقل شده.
جَهْدَ أَیْمانِهِمْ یعنی تمام کوشش و جدیت خود را به کار میبرند و اظهار وفاء به آن میکنند إِنَّمَا الْآیاتُ عِنْدَ اللَّهِ یعنی خدا مالک
آیات است و در اختیار اوست اگر بداند صلاح است براي شما آن آیه و دلیل را میفرستد وَ نُقَلِّبُ أَفْئِدَتَهُمْ وَ أَبْصارَهُمْ دل و چشم
آنها را تغییر میدهم. منظور این تغییر در جهنم است بواسطه عقاب آنها یا این تغییر در دنیا است به اینکه آنها حیران و سرگردان
یعنی هر آیه را بعضی گفتهاند هر چه درخواست کردند آشکارا به آنها « عَلَیْهِمْ کُلَّ شَیْءٍ » یعنی جمع کردیم « وَ حَشَرْنا » میشوند
یعنی اینکه مجبور نماید آنها را به ایمان. همین مطلب از اهل بیت علیهم السلام روایت شده. « إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ » نشان دادیم
صفحه 35 از 211
در مورد آیه فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِینَ یعنی از شکّکنندگان مباش در این باره خطاب به پیامبر است ولی منظور از آن امت هستند
بعضی گفته خطاب مربوط به غیر پیامبر است یعنی نباش اي انسان و اي شنونده وَ إِنْ هُمْ إِلَّا یَخْرُصُونَ یعنی آنها جز تکذیب کاري
ندارند یا معنی اینست که آنها حرفهایشان همه از روي تخمین و حدس است نه اطلاع و یقین.
ابن عباس میگوید: پیامبر و مؤمنین را دعوت به خوردن گوشت مرده میکردند و میگفتند شما آنچه خودتان میکشید میخورید
ولی آنچه را خدا میکشد نمیخورید این بود گمراه کردن آنها.
ص: 52
و در باره وَ إِنَّ الشَّیاطِینَ لَیُوحُونَ إِلی أَوْلِیائِهِمْ یعنی دانشمندان کفار و رؤساي آنها مردم را به خط کفر رهبري میکردند لِیُجادِلُوکُمْ
با شما مجادله میکردند در خوردن گوشت مرده چنانچه قبلا ذکر شد. عکرمه میگوید بعضی از مجوس فارس براي دوستان
قریشی خود نوشتند که محمد و یاران او مدعی هستند که ما پیرو فرمان خدا هستیم ولی آنچه خود میکشند میخورند ولی آنچه
خدا کشته حرام میدانند از این حرف قریش خوششان آمد اینست وحی و الهامی که شیطانها به دوستان خود میکنند.
ابن عباس گفته منظور ابلیس و سپاه اوست که به دوستان انسانی خود وحی میکنند با وسوسه کردن در دلهاشان در باره آیه وَ هذا
لِشُرَکائِنا منظور از شرکاء بتها است. بتها از آن جهت شریک آنهایند که از اموال خود براي آنها سهمی قرار دادهاند.
فَما کانَ لِشُرَکائِهِمْ فَلا یَصِلُ إِلَی اللَّهِ در مورد این آیه اقوال زیادي است:
اول: آنها براي خدا زراعت میکردند و براي بتها نیز زراعت میکردند. وقتی زراعتی که به نام خدا کرده بودند محصول خوبی
میداد ولی زراعت بتها محصول خوب نمیداد مقداري از زراعت خدا را در راه بتها صرف میکردند. میگفتند خداوند بینیاز
است ولی بتها نیازمندند اما اگر محصول مخصوص خدا کم میشد و زراعت بتها زیاد براي خدا چیزي نمیدادند و میگفتند
خدا بینیاز است. چهارپایان را نیز تقسیم میکردند بین خدا و بتها آنچه مربوط به خدا بود به میهمانان میدادند اما سهم بتها را
در راه بت خرج میکردند.
دوم: وقتی سهم بتها با سهم خدا مخلوط میشد بر میگرداندند ولی وقتی آنچه متعلق به خدا بود با سهم بتها مخلوط میشد بر
نمیگرداندند میگفتند خداوند بینیازتر است وقتی آبی که در سرزمین خدا بود رخنه پیدا میکرد به سرزمین بتها آب را
نمیبستند ولی وقتی آب زمین بتها به زمین خدا جاري میشد آن را میبستند میگفتند خدا بینیازتر است به نقل از ابن عباس و
قتاده همین نظر از ائمه علیهم السلام نیز نقل شده.
سوم: هر چه از سهم بتها میمرد از سهم خدا جاي آن میگذاشتند ولی اگر از سهم خدا میمرد از سهم بتها بجاي آن
نمیگذاشتند.
در مورد آیه قَتْلَ أَوْلادِهِمْ شُرَکاؤُهُمْ مینویسد: یعنی شیاطینی که به نظر آنها خوب
ص: 53
جلوه داده بودند کشتن دخترها و زنده بگور کردن آنها را از ترس فقر و ننگ. گفتهاند اینکه کشتن دختر بین اعراب رایج گردید به
علت آن بود که نعمان بن منذر حمله کرد به قبیلهاي و زنان آنها را اسیر کردند در میان آن زنان دختر قیس بن عاصم نیز بود بعد
بین دو قبیله صلح شد و همه زنان تقاضاي برگشت به قبیله خود را نمودند مگر دختر قیس که او گفت من پیش همین قبیله میمانم.
قیس سوگند یاد کرد هر دختري که برایش متولد شود او را زنده به گور کند این کار بین آنها رسم شد.
یعنی حرام است منظور چهارپایان و زراعتهائی است که مخصوص خدا و بتها است که میگفتند جز به کسانی که « حجر » آیه
بخواهیم نمیدهیم بخورند خداوند در این آیه اعلام میکند این تحریم یک ادعائی است از طرف آنها و دلیلی ندارد آنها این
یعنی چهارپایانی « وَ أَنْعامٌ حُرِّمَتْ ظُهُورُها » خوردنیها را حلال نمیدانستند مگر براي مردانی که در خدمت بتها بودند نه زنان آنها
صفحه 36 از 211
گفتهاند اعراب با آن « وَ أَنْعامٌ لا یَذْکُرُونَ اسْمَ اللَّهِ عَلَیْهَا » که سوار شدن بر آنها حرام است که عبارتند از سائبه، بحیره و حام
چهارپایان حج انجام نمیدادند گفتهاند آن دسته از چهارپایانی است که به نام بتهاي خود میکشتند نام خدا را بر آنها نمیبردند
« وَ قالُوا ما فِی بُطُونِ هذِهِ الْأَنْعامِ » به خدا تهمت میزدند چون مدعی بودند خداوند به آنها چنین دستوري را داده « افْتِراءً عَلَیْهِ »
میگفتند هر چه از این چهارپایان سود و منفعتی بدست آید اختصاص به مردان دارد و زنان از آن محرومند. منظور شیر بحیره و
سائبه است به نقل از ابن عباس و دیگران.
بعضی گفتهاند منظور جنهاي بحیره و سائبه آنچه زنده از آنها متولد میشود اختصاص به مردان دارد و به زنان نمیرسد اما هر چه
یعنی زنان. « وَ مُحَرَّمٌ عَلی أَزْواجِنا » مرده به دنیا آمد بین زن و مرد مشترك خواهد بود گفته شده منظور از آن هر دوي آنها است
در باره آیه فَإِنْ شَ هِدُوا فَلا تَشْهَدْ مَعَهُمْ معنی آیه اینست که اگر آنها شاهدي نیافتند براي آنها شهادت دهد بر تحریم آن حیوانات و
خودشان شهادت دادند تو با آنها شهادت مده.
در مورد آیه عَلی طائِفَتَیْنِ مِنْ قَبْلِنا منظور از دو طایفه یهود و نصاري است وَ إِنْ کُنَّا عَنْ دِراسَتِهِمْ لَغافِلِینَ. یعنی ما از خواندن کتاب
آنها غافل بودیم.
قرائت « فارقوا » در مورد آیه إِنَّ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَ کانُوا شِیَعاً حمزه و کسائی
ص: 54
کردهاند و همین قرائت از علی (ع) نقل شده.
در مورد معنی آیه به اختلاف سخن گفتهاند: 1- منظور کفار و گروههاي مختلف مشرکین است که این آیه را آیه سیف و شمشیر
نسخ نموده. 2- منظور یهود و نصاري است چون آنها یک دیگر را تکفیر مینمایند. 3- منظور از شبهه اندازان و گمراهان و
بدعتگذاران این امتاند این روایت را ابو هریره و عایشه نقل کردهاند و همین مطلب از حضرت باقر (ع) روایت شده دین خدا را
لَسْتَ مِنْهُمْ فِی » بصورت دینهاي مختلف درآوردند چون یک دیگر را نسبت به کفر میدادند و به شعبههاي مختلف تقسیم شدند
این خطاب به پیامبر است و به او اعلام میشود که هیچ ارتباطی به آنها ندارد و بسیار فاصله دارد از اجتماع با آنها در عقاید « شَیْءٍ
فاسدشان گفتهاند یعنی نباید با آنها آمیزشی داشته باشی بعضی هم گفتهاند نباید با آنها به هیچ وجه جنگ کنی ولی قتال آن را
نسخ کرد.
71 میفرماید: - خداوند در سوره اعراف آیات 1
المص کِتابٌ أُنْزِلَ إِلَیْکَ فَلا یَکُنْ فِی صَدْرِكَ حَرَجٌ مِنْهُ لِتُنْذِرَ بِهِ وَ ذِکْري لِلْمُؤْمِنِینَ* اتَّبِعُوا ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ وَ لا :«7» الاعراف
وَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَۀً قالُوا وَجَدْنا عَلَیْها آباءَنا وَ اللَّهُ أَمَرَنا بِها قُلْ إِنَّ اللَّهَ لا یَأْمُرُ :« و قال سبحانه » 3 - تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ 1
بِالْفَحْشاءِ أَ تَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ
قُلْ أَمَرَ رَبِّی بِالْقِسْطِ وَ أَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَ ادْعُوهُ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ کَما بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ* فَرِیقاً هَدي وَ فَرِیقاً حَقَّ عَلَیْهِمُ
الضَّلالَۀُ إِنَّهُمُ اتَّخَذُوا الشَّیاطِینَ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ
وَ لَقَدْ جِئْناهُمْ بِکِتابٍ فَصَّلْناهُ عَلی عِلْمٍ هُديً وَ رَحْمَۀً لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ :« إلی قوله »
أَ تُجادِلُونَنِی فِی أَسْماءٍ سَمَّیْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُکُمْ ما نَزَّلَ اللَّهُ بِها مِنْ :« إلی قوله تعالی حاکیا عن نوح علی نبیّنا و آله و علیه السلام »
.71 - سُلْطانٍ فَانْتَظِرُوا إِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِینَ 28
در تفسیر آیه فَلا یَکُنْ فِی صَدْرِكَ حَرَجٌ مِنْهُ مینویسد: در باره این آیه چند قول است:
-1 معنی حرج و تنگی است: مبادا دلتنگ شوي از افکار مختلف از ترس اینکه مبادا قیام لازم را براي تبلیغ رسالت نکرده باشی تو
مامور به انذار و ترسانیدن مردم هستی.
صفحه 37 از 211
-2 معنی حرج: شک است یعنی مبادا در دل شک و تردیدي راه دهی در اینکه لازم است قیام در مورد تبلیغ بنمائی.
ص: 55
-3 معنی آیه اینست که دلتنگ نشوي از تکذیب مردم و اینکه با تو برخورد ناروا دارند و روایت شده است که وقتی خداوند قرآن
را بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نازل کرد آن جناب عرض کرد پروردگارا میترسم مردم مرا تکذیب نمایند و چنان مرا مورد
ضرب قرار دهند که سرم را تکه تکه نمایند خداوند بوسیله این آیه بیم و هراس را از دل پیامبر خارج کرد.
در باره آیه وَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَ ۀً این آیه اشاره به مشرکین دارد که در طواف خانه خدا مراعات حیا را نمیکردند زن و مرد لخت به
طواف مشغول میشدند مدعی بودند که ما چنان طواف میکنیم مادرزاد و با لباسهایی که بوسیله آنها مرتکب گناه شدهایم طواف
نامیده میشدند فراء گفته است یک تکه پوست را میگرفتند و به جلو و «1» نخواهیم کرد آنها معتقد به این اعمال بودند حمس
عقب خود میبستند که آن را حوف مینامیدند و اگر از پشم درست میشد رهط نام داشت زن بر روي فرج خود یک تسمه
میبست و در طواف میگفت:
الیوم یبدو بعضه او کله و ما بدا منه فلا احله
امروز مقداري یا همه آن آشکار میشود آنچه آشکار شد حلال نمیکنم منظورش فرج است که کاملا پوشیده نمیشد در باره آیه
فِی أَسْماءٍ سَمَّیْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُکُمْ منظور اینست که در باره بتهائی که بدست شما و پدرانتان ساخته شده و به آنها نام الهه
دادهاید با اینکه هیچ معنی خدائی در آنها وجود ندارد. بعضی گفتهاند منظور از نامگذاري بتها اینست که میگفتند بعضی از اینها
باران میفرستند و بعضی رزق و روزي میدهند، و برخی شفاي مریض و دیگري همراه آنها در سفر است خداوند هرگز در این
203 میفرماید: - موارد چیزي نفرستاده انتظار عذاب خدا را داشته باشید که حتما مشمول آن میشوید در سوره اعراف آیات 158
قُلْ یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ جَمِیعاً الَّذِي لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ یُحیِی وَ یُمِیتُ فَآمِنُوا بِاللَّهِ :« و قال تعالی »
. وَ رَسُولِهِ النَّبِیِّ الْأُمِّیِّ الَّذِي یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ کَلِماتِهِ وَ اتَّبِعُوهُ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ 158
ص: 56
أَ وَ لَمْ یَتَفَکَّرُوا ما بِصاحِبِهِمْ مِنْ جِنَّۀٍ إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِیرٌ مُبِینٌ :« و قال سبحانه »
أَ وَ لَمْ یَنْظُرُوا فِی مَلَکُوتِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَیْءٍ وَ أَنْ عَسی أَنْ یَکُونَ قَدِ اقْتَرَبَ أَجَلُهُمْ فَبِأَيِّ حَدِیثٍ بَعْدَهُ یُؤْمِنُونَ
قُلْ لا أَمْلِکُ لِنَفْسِی نَفْعاً وَ لا ضَ  را إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ وَ لَوْ کُنْتُ أَعْلَمُ الْغَیْبَ لَاسْتَکْثَرْتُ مِنَ الْخَیْرِ وَ ما مَسَّنِیَ السُّوءُ إِنْ أَنَا إِلَّا :« إلی قوله »
أَ یُشْرِکُونَ ما لا یَخْلُقُ شَیْئاً وَ هُمْ یُخْلَقُونَ :« إلی قوله » * نَذِیرٌ وَ بَشِیرٌ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ
وَ لا یَسْتَطِیعُونَ لَهُمْ نَصْ راً وَ لا أَنْفُسَهُمْ یَنْصُرُونَ* وَ إِنْ تَدْعُوهُمْ إِلَی الْهُدي لا یَتَّبِعُوکُمْ سَواءٌ عَلَیْکُمْ أَ دَعَوْتُمُوهُمْ أَمْ أَنْتُمْ صامِتُونَ* إِنَّ
الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ عِبادٌ أَمْثالُکُمْ فَادْعُوهُمْ فَلْیَسْتَجِیبُوا لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ
أَ لَهُمْ أَرْجُلٌ یَمْشُونَ بِها أَمْ لَهُمْ أَیْدٍ یَبْطِشُونَ بِها أَمْ لَهُمْ أَعْیُنٌ یُبْصِ رُونَ بِها أَمْ لَهُمْ آذانٌ یَسْمَعُونَ بِها قُلِ ادْعُوا شُرَکاءَکُمْ ثُمَّ کِیدُونِ فَلا
تُنْظِرُونِ
إِنَّ وَلِیِّیَ اللَّهُ الَّذِي نَزَّلَ الْکِتابَ وَ هُوَ یَتَوَلَّی الصَّالِحِینَ
وَ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا یَسْتَطِیعُونَ نَصْ رَکُمْ وَ لا أَنْفُسَ هُمْ یَنْصُ رُونَ* وَ إِنْ تَدْعُوهُمْ إِلَی الْهُدي لا یَسْمَعُوا وَ تَراهُمْ یَنْظُرُونَ إِلَیْکَ وَ
هُمْ لا یُبْصِرُونَ
خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ* وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ
وَ إِذا لَمْ تَأْتِهِمْ بِآیَۀٍ قالُوا لَوْ لا اجْتَبَیْتَها قُلْ إِنَّما أَتَّبِعُ ما یُوحی إِلَیَّ مِنْ رَبِّی هذا بَصائِرُ مِنْ رَبِّکُمْ وَ هُديً وَ رَحْمَۀٌ لِقَوْمٍ :« إلی قوله تعالی »
.203 - یُؤْمِنُونَ 184
صفحه 38 از 211
« مینویسد: منظور کتابهاي انبیاي گذشته است و قرآن و وحی و در باره أَ وَ لَمْ یَتَفَکَّرُوا ما بِصاحِبِهِمْ مِنْ جِنَّۀٍ « وَ کَلِماتِهِ » در تفسیر
مینویسد: یعنی آیا اندیشه نمیکنند این کافرانی که محمد صلی الله علیه و آله را تکذیب مینمایند تا بفهمند او دیوانه و مجنون
نیست زیرا در افعال و گفتارش دلیلی بر جنون وجود ندارد سپس ابتدا مینماید و میفرماید: ما بِصاحِبِهِمْ مِنْ جِنَّۀٍ یعنی او دیوانه
نیست جریان چنین بود.
روزي پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بر فراز کوه صفا رفت و شروع به دعوت قریش نمود دسته دسته و از عذاب خدا آنها را
ترسانید مشرکان گفتند دوست شما دیوانه شده آن شب را تا به صبح به دعوت اشتغال ورزید این آیه از آن جهت نازل شد.
در مورد آیه قُلِ ادْعُوا شُرَکاءَکُمْ معنی آیه اینست که معبود و خداي من مرا یاري میکند و حیله و تزویر نابکاران را از من دفع
میکند اما معبود شما قدرت یاري کردن شما را ندارد اگر شما قدرت آزار مرا دارید همه جمع شوید با بتهایتان و چارهاي در
بارهام بیاندیشید هرگز مهلت ندهید در کید و آزار خدایم مرا از آزار شما نگه میدارد وَ إِنْ
ص: 57
تَدْعُوهُمْ یعنی اگر بتها را دعوت به حق کنید نمیشنوند ممکن است منظور مشرکان باشد که اگر دعوت کنند آنها گوش فرا
نمیدهند.
خُ ذِ الْعَفْوَ یعنی بگیر ما زاد از اموال آنها یا به معنی گذشت اخلاقی است و پذیرفتن مقدار ممکن از آنها بعضی گفته منظور
بخشیدن از پوزش خواهی است و انتقام نگرفتن وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ یعنی به کار نیک دستور بده وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ یعنی از نادانان
پس از اتمام شدن حجت بر آنها اعراض کن مبادا با آنها ستیزهجوئی کنی.
نباید توهم شود که این آیه بوسیله آیه قتال که دستور جنگ میدهد منسوخ شده زیرا آن آیه عمومی است که کافر از آن استثناء
شده بواسطه وجوب کشتن او با دلیل ابن زید گفت وقتی این آیه نازل شد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله گفت خدایا خشم را چه
کنم؟ این آیه نازل شد وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ اگر شیطان در دلت وسوسهاي کرد و یا پیش آمدي شیطانی برایت شد به خدا
پناه ببر.
در باره آیه وَ إِذا لَمْ تَأْتِهِمْ بِآیَۀٍ قالُوا لَوْ لا اجْتَبَیْتَها مینویسد: یعنی وقتی آیه براي آنها میآوري تکذیب میکنند و وقتی دیر وحی
میشود و مدتی قطع وحی میگردد تکلیف تعیین میکنند و میگویند چرا از خودت یک آیه نمیآوري آنچه میگوئی از آسمان
نیست گفتهاند منظور اینست که وقتی آیهاي را که آنها خواستهاند نیاوري میگویند چرا از خود آن آیه را در نیاوردي بعد از خدا
بخواهی آن آیه را برایت ارسال نماید.
38 میفرماید: - خداوند در سوره انفال آیات 2
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لا تَوَلَّوْا عَنْهُ وَ أَنْتُمْ تَسْمَعُونَ :«8» الانفال
وَ لا تَکُونُوا کَ الَّذِینَ قالُوا سَمِعْنا وَ هُمْ لا یَسْمَعُونَ* إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ* وَ لَوْ عَلِمَ اللَّهُ فِیهِمْ خَیْراً
لَأَسْمَعَهُمْ وَ لَوْ أَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّوْا وَ هُمْ مُعْرِضُونَ
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاکُمْ لِما یُحْیِیکُمْ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ وَ أَنَّهُ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ
وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا قالُوا قَدْ سَمِعْنا لَوْ نَشاءُ لَقُلْنا مِثْلَ هذا إِنْ هذا إِلَّا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ* وَ إِذْ قالُوا اللَّهُمَّ إِنْ کانَ هذا :« إلی قوله تعالی
هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِكَ فَأَمْطِرْ عَلَیْنا حِجارَةً مِنَ السَّماءِ أَوِ ائْتِنا بِعَذابٍ أَلِیمٍ* وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ ما کانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ
وَ ما کانَ صَلاتُهُمْ عِنْدَ الْبَیْتِ إِلَّا مُکاءً وَ تَصْدِیَۀً فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما کُنْتُمْ :« إلی قوله » یَسْتَغْفِرُونَ
ص: 58
.38 - قُلْ لِلَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ یَنْتَهُوا یُغْفَرْ لَهُمْ ما قَدْ سَلَفَ وَ إِنْ یَعُودُوا فَقَدْ مَضَتْ سُنَّتُ الْأَوَّلِینَ 20 :« إلی قوله تعالی » تَکْفُرُونَ
صفحه 39 از 211
در باره آیه کَالَّذِینَ قالُوا سَمِعْنا وَ هُمْ لا یَسْمَعُونَ مینویسد: شنیدن اینجا به معنی قبول و پذیرفتن است و اینها منافقان هستند بعضی
گفتهاند منظور اهل کتاب از یهودانند و بنی قریظه و بنی النضیر. گفته شده مشرکان قریشند زیرا آنها گفتند سَمِعْنا لَوْ نَشاءُ لَقُلْنا مِثْلَ
هذا شنیدیم اگر بخواهیم ما هم مانند این آیات را میسازیم إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ یعنی این مشرکان
که بهره نمیبرند از آنچه میشنوند و زبان به حق نمیگشایند و اعتقاد ندارند از بدترین جنبندگان روي زمین هستند کر و لالهایی
که عقل را بکار نمیبرند همچون چهارپایان امام باقر (ع) فرمود این آیه در باره بنی عبد الدار نازل شد که جز مصعب بن عمیر از
این قبیله کسی ایمان نیاورد یک نفر دیگر هم پیمان آنها به نام سویبط.
با اینکه ناتوانی آنها از آوردن « در باره آیه لَوْ نَشاءُ لَقُلْنا مِثْلَ هذا مینویسد: این سخن را گفتند اگر بخواهیم مانند قرآن میآوریم
قرآن کاملا مشهود و آشکار بود ولی از روي عناد و دشمنی این حرف را میزدند. بعضی گفتهاند این حرف را پیش از عاجز شدن
گفتهاند و گوینده آن نضر بن حارث بن کلده بود که در روز جنگ بدر اسیر شد و پیامبر او را کشت و همچنین عقبه بن ابی معیط
او را نیز در جنگ بدر کشت وَ إِذْ قالُوا اللَّهُمَّ گفتند خدایا اگر این آیات واقعیت دارد از آسمان بر سر ما سنگ ببار. گوینده این
حرف نضر بن حارث بود و گفتهاند ابو جهل این حرف را زده.
مینویسد: مکاء سوت زدن و تصدیه دست زدن ابن عباس گفته است قریش در اطراف خانه کعبه به « إِلَّا مُکاءً وَ تَصْدِیَۀً » در باره آیه
طواف مشغول میشدند برهنه و عریان و به سوت زدن و کف زدن در حال طواف اشتغال داشتند صلوه در آیه به معنی دعا است
یعنی به جاي دعا سوت و کف میزدند.
بعضی گفتهاند منظور اینست که آنها نماز و عبادتی نداشتند کاري که میکردند نوعی رقص و بازي بود و روایت شده که هر وقت
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله مشغول نماز میشد در مسجد الحرام دو نفر از بنی عبد الدار بپا میخاستند در طرف راست آن
جناب و شروع به سوت زدن میکردند و دو نفر طرف چپ دست میزدند تا نمازش را به هم بزنند خداوند
ص: 59
همه آنها را در جنگ بدر کشت براي همینها و بقیه بنی عبد الدار میفرماید فَذُوقُوا الْعَذابَ بچشید عذاب را منظور عذاب شمشیر
است در جنگ بدر بعضی گفتهاند عذاب آخرت است.
و در باره آیه فَقَدْ مَضَتْ سُنَّتُ الْأَوَّلِینَ بگو به کافران اگر دست بکشند از کردار خود گذشته اعمال آنها را میبخشیم اما اگر دو
مرتبه به همان کارها مشغول شوند روش پیش بکار برده خواهد شد. یعنی روش یاري کردن مؤمنین و نابود نمودن دشمنان آنها
(که در گذشته همین کار را خدا بارها کرده است.)
37 میفرماید: - خداوند در سوره توبه آیات 30
وَ قالَتِ الْیَهُودُ عُزَیْرٌ ابْنُ اللَّهِ وَ قالَتِ النَّصاري الْمَسِیحُ ابْنُ اللَّهِ ذلِکَ قَوْلُهُمْ بِأَفْواهِهِمْ یُضاهِؤُنَ قَوْلَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ قَبْلُ :«9» التوبۀ
قاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّی یُؤْفَکُونَ
اتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ الْمَسِیحَ ابْنَ مَرْیَمَ وَ ما أُمِرُوا إِلَّا لِیَعْبُدُوا إِلهاً واحِداً لا إِلهَ إِلَّا هُوَ سُبْحانَهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ
یُرِیدُونَ أَنْ یُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ یَأْبَی اللَّهُ إِلَّا أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ* هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدي وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ
عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ کَثِیراً مِنَ الْأَحْبارِ وَ الرُّهْبانِ لَیَأْکُلُونَ یُضَلُّ بِهِ الَّذِینَ کَفَرُوا یُحِلُّونَهُ عاماً وَ یُحَرِّمُونَهُ عاماً لِیُواطِؤُا عِدَّةَ ما حَرَّمَ اللَّهُ
.37 - فَیُحِلُّوا ما حَرَّمَ اللَّهُ زُیِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمالِهِمْ وَ اللَّهُ لا یَهْدِي الْقَوْمَ الْکافِرِینَ 30
در باره آیه قالَتِ الْیَهُودُ عُزَیْرٌ ابْنُ اللَّهِ مینویسد: ابن عباس گفته است گوینده این سخن گروهی از یهودان بودند که خدمت پیامبر
اکرم آمدند از قبیل سلام بن مشکم و نعمان بن اوفی و شاس بن قیس و مالک بن صیف این حرف را زدند.
صفحه 40 از 211
بعضی گفتهاند این ادعاي گروهی از یهودان پیشین بود که در آن زمان وجود نداشتند عزیر تورات را از حفظ میخواند جبرئیل به
او آموخته بود گفتند او پسر خداست. ولی خداوند این نسبت را به همه آنها داده گرچه حالا چنین اعتقادي نداشته باشند. چنانچه
میگویند خوارج معتقدند که فرزندان مشرکین نیز عذاب خواهند شد با اینکه چنین اعتقادي را فقط ازارقه از خوارج دارند، دلیل بر
اینکه چنین اعتقادي را داشتهاند همان است که در موقع نزول آیه آنها اعتراض نکردند با کمال جدیتی که در تکذیب پیامبر اکرم
ص: 60
صلی الله علیه و آله داشتند یُضاهِؤُنَ قَوْلَ الَّذِینَ کَفَرُوا یعنی شبیه سخن بتپرستان در عبادتشان یا در پرستش ملائکه که میگویند
فرشتهها دختران خدایند.
اتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ از حضرت باقر و امام صادق علیهما السلام روایت شده که فرمودهاند به خدا قسم مردم
براي احبار و رهبان خود نماز و روزه نگرفتند ولی آنها براي مردم حلالهائی را حرام و حرامهائی را حلال نمودند مردم نیز از آنها
پیروي کردند در نتیجه آنها را ناخودآگاه پرستش نمودند.
ثعلبی به اسناد خود از عدي بن حاتم نقل کرده که گفت خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رسیدم و صلیبی از طلا برگردن
آویخته بودم فرمود: عدي، این بت را از گردن خود بدور انداز. من صلیب را از گردن خود خارج نمودم و رها کردم و برگشتم
خدمت آن جناب دیدم این آیه را میخواند.
عرض کردم: ما آنها را نمیپرستیم فرمود مگر آنها براي شما حرام نمیکنند « که احبار و رهبان خود را به جاي خدا میپرستند
چیزهائی را که خدا حلال نموده و شما نیز آن چیزها را حرام میشمارید و حلال مینمایند چیزهائی را که خداوند حرام کرده شما
هم حلال میشمارید گفتم صحیح است فرمود همین است پرستش آنها در باره آیه إِنَّمَا النَّسِیءُ زِیادَةٌ فِی الْکُفْرِ منظور تاخیر ماههاي
حرام است بر خلاف ترتیبی که خداوند براي آنها معین نموده.
عربها چهار ماه را حرام میدانستند و آنها این حرمت را از ملت ابراهیم و اسماعیل به یادگار داشتند با اینکه پیوسته به جنگ و
غارت اشتغال داشتند گاهی بر آنها دشوار و ناگوار بود که سه ماه متوالی دست از جنگ و غارت بردارند گاهی حرمت ماه محرم را
تاخیر میانداختند و صفر را حرام مینمودند و در محرم جنگ و غارت را حلال میشمردند مدتی به این وضع میگذراندند باز دو
مرتبه تحریم را به خود ماه محرم بر میگرداندند و این کار را نمیکردند مگر در ماه ذیحجه.
ابن عباس گفته است زِیادَةٌ فِی الْکُفْرِ معنی آن اینست که اعراب آنچه خداوند حرام کرده بود حلال میشمردند و آنچه حلال
نموده بود حرام. فراء میگوید کسی که اقدام به این عمل میکرد مردي از قبیله بنی کنانه بود به نام نعیم بن تغلبه و رئیس موسم و
مراسم حج بود.
ص: 61
در میان مردم میگفت من شخصی هستم که مورد عیب و خوردهگیري قرار نمیگیرم و هرگز خواسته مرا رد نمیکنند و دستورم را
رها نمیکنند مردم میگفتند راست میگوئی همین طور است اینک حرمت ماه محرم را براي ما فراموش کن و آن حرمت را یک
ماه بتاخیر انداز و به جاي محرم صفر را حرام و محرم را حلال کن. این کار را میکرد پس از آمدن اسلام کسی که این کار را
میکرد جناده بن عوف بن امیه کنانی بود.
را معمول نمود عمرو بن لحی بن قمعه بن خندف بود ابو مسلم گفته است مردي از بنی « نسیء » ابن عباس میگوید اولین کسی که
کنانه بود که قلمس نام داشت. مجاهد گفته است که مشرکان در هر ماه دو سال حج به جا میآوردند. دو سال در ذیحجه بعد دو
سال در محرم و پس از آن دو سال در صفر بهمین ترتیب تا در ذي قعده مطابق حجی شد که پیامبر (ص) قبل از حجه الوداع انجام
داد سپس پیامبر اکرم در سال بعد در ذیحجه مراسم حج را به جاي آورد که این همان حجه الوداع و آخرین حج پیامبر بوده، این
صفحه 41 از 211
مطلب را میفرماید در سخنرانی خود که فرمود: الا ان الزمان قد استدار کهیئته یوم خلق السموات و الارض السنه اثنا عشر شهرا منها
اربعه حرم، ثلاثه متوالیات ذو القعده و ذو الحجه و المحرم و رجب مفطر الذي جمادي و شعبان.
مردم زمان دور زد به همان صورتی که خداوند در ابتدا آسمان و زمین را آفریده بود هر سال 12 ماه است و از دوازده ماه چهار ماه
آن حرام است که سه ماه متوالی و پشت سر هم قرار دارد ذي قعده و ذیحجه و محرم ماه چهارم رجب است که فاصله است بین
جمادي الآخر و شعبان.
منظور پیامبر (ص) این بود که ماههاي حرام برگشت به همان صورت اول و حج به همان ذیحجه برگشت و نسیء از میان رفت.
لِیُواطِؤُا عِدَّةَ ما حَرَّمَ اللَّهُ یعنی آنها هر ماه را که حلال میکردند یکماه از ماههاي حلال را بجاي آن حرام مینمودند و هر ماه را که
حرام میکردند بجاي آن یکماه از ماههاي حرام را حلال میشمردند تا از نظر تعداد ماهها موافق با دستور خدا باشد.
وَ إِذا ما أُنْزِلَتْ سُورَةٌ فَمِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ أَیُّکُمْ زادَتْهُ هذِهِ إِیماناً فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا فَزادَتْهُمْ إِیماناً وَ هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ* وَ أَمَّا :« و قال تعالی »
الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَتْهُمْ رِجْساً إِلَی رِجْسِهِمْ
ص: 62
وَ ماتُوا وَ هُمْ کافِرُونَ
أَ وَ لا یَرَوْنَ أَنَّهُمْ یُفْتَنُونَ فِی کُلِّ عامٍ مَرَّةً أَوْ مَرَّتَیْنِ ثُمَّ لا یَتُوبُونَ وَ لا هُمْ یَذَّکَّرُونَ
.127 - وَ إِذا ما أُنْزِلَتْ سُورَةٌ نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ هَلْ یَراکُمْ مِنْ أَحَدٍ ثُمَّ انْصَرَفُوا صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَفْقَهُونَ 123
در باره این آیه أَنَّهُمْ یُفْتَنُونَ یعنی امتحان میشدند فِی کُلِّ عامٍ مَرَّةً أَوْ مَرَّتَیْنِ در هر سال یک مرتبه یا دو مرتبه بوسیله امراض و
بیماریها یا بوسیله جهاد و پیکار با پیامبر اکرم (ص) و آنچه مشاهده میکردند که خداوند پیامبرش را یاري میکند و دشمنان پیامبر
چگونه کشته و اسیر میشوند.
بعضی گفتهاند بوسیله قحطی و گرسنگی آزمایش میشدند و برخی را عقیده آنست که منظور از آزمایش همان پردهبرداري از دل
آنها و آشکار کردن نیتهاي فاسدي که داشتند.
وَ إِذا ما أُنْزِلَتْ سُورَةٌ یعنی هر وقت سورهاي از قرآن نازل میشد و آنها در خدمت پیامبر اکرم بودند از شنیدن آیات خوششان
نمیآمد نَظَرَ بَعْضُ هُمْ إِلی بَعْضٍ به یک دیگر با ایماء و اشاره نگاهی میکردند چون منافق بودند و میترسیدند که کسی متوجه آنها
شود مثل اینکه به یک دیگر میگفتند آیا کسی متوجه شما شد، بعد از جاي حرکت کرده و میرفتند این عمل را از آن جهت
انجام میدادند که ترسی داشتند آیهاي در رسوائی و فضاحت آنها نازل شود. این سخنان را به زبان نمیآوردند فقط با اشاره و نگاه
به هم میفهماندند.
بعضی گفتهاند منافقین به یک دیگر تماشا میکردند از روي طعنه و دشمنی با قرآن سپس میگفتند آیا کسی از مسلمانان متوجه
رفتار ما شد؟ وقتی میفهمیدند که کسی متوجه آنها نیست در این کار اصرار میورزیدند اما اگر متوجه میشدند که یک نفر آنها
بعد میرفتند یا منظور اینست که از ایمان کناره میگرفتند: « ثُمَّ انْصَرَفُوا » را دیده خودداري میکردند
صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ خداوند دلهاي آنها را از رحمت و ثواب خود دور کند این خود نفرینی است بر آنها.
.20 -15 -2 - سوره یونس ( 10 ) آیات 1
الر تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ الْحَکِیمِ* أَ کانَ لِلنَّاسِ عَجَباً أَنْ أَوْحَیْنا إِلی رَجُلٍ مِنْهُمْ أَنْ أَنْذِرِ النَّاسَ وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ :«10» یونس
وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا بَیِّناتٍ قالَ الَّذِینَ لا یَرْجُونَ :« و قال تعالی » 2 - قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ قالَ الْکافِرُونَ إِنَّ هذا لَساحِرٌ مُبِینٌ 1
ص: 63
لِقاءَنَا ائْتِ بِقُرْآنٍ غَیْرِ هذا أَوْ بَدِّلْهُ قُلْ ما یَکُونُ لِی أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسِی إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یُوحی إِلَیَّ إِنِّی أَخافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبِّی عَذابَ
صفحه 42 از 211
یَوْمٍ عَظِیمٍ
قُلْ لَوْ شاءَ اللَّهُ ما تَلَوْتُهُ عَلَیْکُمْ وَ لا أَدْراکُمْ بِهِ فَقَدْ لَبِثْتُ فِیکُمْ عُمُراً مِنْ قَبْلِهِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ* فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَري عَلَی اللَّهِ کَ ذِباً أَوْ
کَذَّبَ بِآیاتِهِ إِنَّهُ لا یُفْلِحُ الْمُجْرِمُونَ
وَ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَضُ رُّهُمْ وَ لا یَنْفَعُهُمْ وَ یَقُولُونَ هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللَّهِ قُلْ أَ تُنَبِّئُونَ اللَّهَ بِما لا یَعْلَمُ فِی السَّماواتِ وَ لا فِی
الْأَرْضِ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ
.20 - وَ یَقُولُونَ لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَۀٌ مِنْ رَبِّهِ فَقُلْ إِنَّمَا الْغَیْبُ لِلَّهِ فَانْتَظِرُوا إِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِینَ 15 :« إلی قوله »
در باره آیه قالَ الَّذِینَ لا یَرْجُونَ لِقاءَنَا مینویسد: کسانی که امیدي به دیدار ما ندارند یعنی ایمان به زندگی آینده و قیامت ندارند
ائْتِ بِقُرْآنٍ غَیْرِ هذا یعنی جز این قرآن کتاب دیگري براي ما بیاور أَوْ بَدِّلْهُ یعنی تغییر بده و بر خلاف آن بصورت دیگري درآور
فرق بین این دو صورت اینست که کتاب دیگري بیاورد ممکن است قرآن هم باشد با کتاب دیگر ولی تغییر و تبدیل بصورتی است
که دیگر آن قرآن نخواهد بود.
منظور اینست که احکام و حلال و حرام آن را تغییر بده، منظورشان این بود که محدودیتها برطرف شود و « بَدِّلْهُ » بعضی گفتهاند
هر چه مایلند انجام دهند.
وَ لا أَدْراکُمْ بِهِ خداوند به شما اعلام نکرده که این قرآن را من بر او نازل نکردهام من مدتها در میان شما زندگی میکردم پیش از
نزول قرآن هرگز مدعی نبوت نشده بودم و نه قرآن براي شما میخواندم تا خداوند به این مقام مرا مفتخر نمود.
وَ یَقُولُونَ هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللَّهِ خداوند از قول کفار میگوید که آنها مدعی هستند که ما این بتها را میپرستیم تا براي ما نزد
خدا شفاعت کنند و خداوند به ما اجازه پرستش آنها را داده و بزودي در عالم آخرت آنها را شفیع ما قرار میدهد و چنین
میپنداشتند که عبادت بتها بهتر است از عبادت و پرستش خدا در بزرگداشت خداوند در نتیجه جمع بین گفتار ناپسند و کردار
ناپسند و اعتقاد ناپسند کرده بودند.
بعضی گفتهاند منظورشان این بود که بتها شفیعان ما در امور دنیوي و اصلاح معاش هستند.
این نظریه از حسن نقل شده استدلال کرده چون آنها بدلیل آیه وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لا یَبْعَثُ اللَّهُ مَنْ یَمُوتُ که در این آیه به
صراحت مدعی هستند که بعث و نشري
ص: 64
وجود ندارد بتها را شفیع آخرت خود قرار نخواهند داد.
قُلْ أَ تُنَبِّئُونَ اللَّهَ بِما لا یَعْلَمُ فِی السَّماواتِ وَ لا فِی الْأَرْضِ یعنی آیا به خدا اطلاع میدهید چیزي را که اطلاع از آن ندارد منظور حسن
بتپرستی است که آنها شفیع مردم باشند زیرا اگر چنین صحیح میبود خداوند از آن اطلاع داشت، وقتی نفی علم از خدا میشود
که وجود ندارد (یعنی پرستش بت و شفاعت آنها کار صحیح و عملی پسندیده نیست.)
قُلْ مَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ أَمَّنْ یَمْلِکُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ مَنْ یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ یُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ :« و قال تعالی »
وَ مَنْ یُدَبِّرُ الْأَمْرَ فَسَیَقُولُونَ اللَّهُ فَقُلْ أَ فَلا تَتَّقُونَ
فَذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمُ الْحَقُّ فَما ذا بَعْدَ الْحَقِّ إِلَّا الضَّلالُ فَأَنَّی تُصْرَفُونَ
کَ ذلِکَ حَقَّتْ کَلِمَۀُ رَبِّکَ عَلَی الَّذِینَ فَسَ قُوا أَنَّهُمْ لا یُؤْمِنُونَ* قُلْ هَلْ مِنْ شُرَکائِکُمْ مَنْ یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ قُلِ اللَّهُ یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ
یُعِیدُهُ فَأَنَّی تُؤْفَکُونَ
قُلْ هَلْ مِنْ شُرَکائِکُمْ مَنْ یَهْدِي إِلَی الْحَقِّ قُلِ اللَّهُ یَهْدِي لِلْحَقِّ أَ فَمَنْ یَهْدِي إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لا یَهِدِّي إِلَّا أَنْ یُهْدي فَما لَکُمْ
کَیْفَ تَحْکُمُونَ* وَ ما یَتَّبِعُ أَکْثَرُهُمْ إِلَّا ظَنا إِنَّ الظَّنَّ لا یُغْنِی مِنَ الْحَقِّ شَیْئاً إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِما یَفْعَلُونَ
صفحه 43 از 211
وَ ما کانَ هذَا الْقُرْآنُ أَنْ یُفْتَري مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لکِنْ تَصْدِیقَ الَّذِي بَیْنَ یَدَیْهِ وَ تَفْصِیلَ الْکِتابِ لا رَیْبَ فِیهِ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ
أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ* بَلْ کَ ذَّبُوا بِما لَمْ یُحِیطُوا بِعِلْمِهِ وَ لَمَّا یَأْتِهِمْ
تَأْوِیلُهُ کَذلِکَ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَۀُ الظَّالِمِینَ
وَ مِنْهُمْ مَنْ یُؤْمِنُ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ لا یُؤْمِنُ بِهِ وَ رَبُّکَ أَعْلَمُ بِالْمُفْسِدِینَ
وَ إِنْ کَذَّبُوكَ فَقُلْ لِی عَمَلِی وَ لَکُمْ عَمَلُکُمْ أَنْتُمْ بَرِیئُونَ مِمَّا أَعْمَلُ وَ أَنَا بَرِيءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ* وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُونَ إِلَیْکَ أَ فَأَنْتَ تُسْمِعُ
الصُّمَّ وَ لَوْ کانُوا لا یَعْقِلُونَ
وَ یَقُولُونَ مَتی هذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ :« إلی قوله » وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْظُرُ إِلَیْکَ أَ فَأَنْتَ تَهْدِي الْعُمْیَ وَ لَوْ کانُوا لا یُبْصِرُونَ
قُلْ لا أَمْلِکُ لِنَفْسِی ضَ  را وَ لا نَفْعاً إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ لِکُلِّ أُمَّۀٍ أَجَلٌ إِذا جاءَ أَجَلُهُمْ فَلا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَۀً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ
قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَتاکُمْ عَذابُهُ بَیاتاً أَوْ نَهاراً ما ذا یَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الْمُجْرِمُونَ
:« إلی قوله » أَ ثُمَّ إِذا ما وَقَعَ آمَنْتُمْ بِهِ آلْآنَ وَ قَدْ کُنْتُمْ بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ .. وَ یَسْتَنْبِئُونَکَ أَ حَقٌّ هُوَ قُلْ إِي وَ رَبِّی إِنَّهُ لَحَقٌّ وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ
یا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَتْکُمْ مَوْعِظَۀٌ مِنْ رَبِّکُمْ
ص: 65
وَ شِفاءٌ لِما فِی الصُّدُورِ وَ هُديً وَ رَحْمَۀٌ لِلْمُؤْمِنِینَ* قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِکَ فَلْیَفْرَحُوا هُوَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ
وَ لا یَحْزُنْکَ قَوْلُهُمْ :« إلی قوله » * قُلْ أَ رَأَیْتُمْ ما أَنْزَلَ اللَّهُ لَکُمْ مِنْ رِزْقٍ فَجَعَلْتُمْ مِنْهُ حَراماً وَ حَلالًا قُلْ آللَّهُ أَذِنَ لَکُمْ أَمْ عَلَی اللَّهِ تَفْتَرُونَ
إِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِیعاً هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ
أَلا إِنَّ لِلَّهِ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ وَ ما یَتَّبِعُ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ شُرَکاءَ إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ إِنْ هُمْ إِلَّا یَخْرُصُونَ
هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِتَسْکُنُوا فِیهِ وَ النَّهارَ مُبْصِراً إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ* قالُوا اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَداً سُبْحانَهُ هُوَ الْغَنِیُّ لَهُ ما فِی
السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ إِنْ عِنْدَکُمْ مِنْ سُلْطانٍ بِهذا أَ تَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ
قُلْ إِنَّ الَّذِینَ یَفْتَرُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ لا یُفْلِحُونَ إلی قوله: إِنَّ الَّذِینَ حَقَّتْ عَلَیْهِمْ کَلِمَتُ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ
وَ لَوْ شاءَ رَبُّکَ لَآمَنَ مَنْ فِی الْأَرْضِ کُلُّهُمْ جَمِیعاً أَ فَأَنْتَ تُکْرِهُ النَّاسَ حَتَّی :« إلی قوله » وَ لَوْ جاءَتْهُمْ کُلُّ آیَۀٍ حَتَّی یَرَوُا الْعَذابَ الْأَلِیمَ
قُلِ انْظُرُوا ما ذا فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما تُغْنِی الْآیاتُ وَ النُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ :« إلی قوله » یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ
فَهَلْ یَنْتَظِرُونَ إِلَّا مِثْلَ أَیَّامِ الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِهِمْ قُلْ فَانْتَظِرُوا إِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِینَ* ثُمَّ نُنَجِّی رُسُلَنا وَ الَّذِینَ آمَنُوا کَذلِکَ حَ  قا عَلَیْنا
نُنْجِ الْمُؤْمِنِینَ
قُلْ یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فِی شَکٍّ مِنْ دِینِی فَلا أَعْبُدُ الَّذِینَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لکِنْ أَعْبُدُ اللَّهَ الَّذِي یَتَوَفَّاکُمْ وَ أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ
الْمُؤْمِنِینَ
وَ أَنْ أَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکِینَ
قُلْ یا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَکُمُ :« إلی قوله سبحانه » وَ لا تَدْعُ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَنْفَعُکَ وَ لا یَضُ رُّكَ فَإِنْ فَعَلْتَ فَإِنَّکَ إِذاً مِنَ الظَّالِمِینَ
الْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ فَمَنِ اهْتَدي فَإِنَّما یَهْتَدِي لِنَفْسِهِ وَ مَنْ ضَلَّ فَإِنَّما یَضِلُّ عَلَیْها وَ ما أَنَا عَلَیْکُمْ بِوَکِیلٍ
وَ اتَّبِعْ ما یُوحی إِلَیْکَ وَ اصْبِرْ حَتَّی یَحْکُمَ اللَّهُ وَ هُوَ خَیْرُ الْحاکِمِینَ
.109 -31
در باره این آیه فَسَ یَقُولُونَ اللَّهُ مینویسد از این آیه استفاده میشود که آنها اقرار به خدا و آفریننده جهان داشتهاند گرچه مشرك
بودند زیرا عموم مردمان با عقل اقرار به صانع و آفریننده دارند مگر گروه اندکی از فلاسفه ملحد. اما معترفین به صانع دو دسته
هستند یک دسته موحد که ایمان دارند خدا یکتا است و جز او شایسته پرستش نیست و دسته دوم مشرك هستند.
صفحه 44 از 211
ص: 66
مشرکین نیز دو دستهاند یک دسته براي خدا شریک مخالف و ضد معتقد هستند مانند ثنویها و مجوس، باز آنها اختلاف دارند
گروهی میگویند شریک خدا قدیم و ازلی است مانند مانویها و گروهی معتقدند بشر یکی آفریده شده هستند مانند مجوس. دسته
دیگر براي او شریک در ملک و حکم قائل نیستند فقط شریک در عبادت قائلند که او واسطه بین خدا و آنها میشود که این گروه
به نام اصحاب متوسطات، نامیده شدهاند باز اینها چند فرقه هستند بعضی وسائط بین خود و خدا را اجرام سماوي مانند خورشید و
ماه قرار دادهاند و برخی از اجسام سفلی مانند بتها. خدا منزه است از اعتقاد انحرافی این منحرفین.
در باره آیه أَمَّنْ لا یَهِدِّي إِلَّا أَنْ یُهْدي مینویسد: بتها نه هدایت شدهاند و نه هدایت میکنند احدي را زیرا آنها مرده و جماد
هستند از سنگ و چوب ولی سخن در این مقام قرار گرفته که آنها اگر هدایت شوند هدایت مییابند چون وقتی مردم از آنها به نام
خدا یاد میکنند تعبیر از چیز با عقل و فهم است و نسبتی که میدهند همان نسبتی است که به عقلاء میدهند گرچه واقعا این طور
نباشد با دقت در این آیه مطلب ثابت میشود إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ عِبادٌ أَمْثالُکُمْ کسانی را که به جز خدا میپرستید
بندگانی همچون شمایند و این آیه فَادْعُوهُمْ فَلْیَسْتَجِیبُوا لَکُمْ أَ لَهُمْ أَرْجُلٌ یَمْشُونَ بِها همچون آیه إِنْ تَدْعُوهُمْ لا یَسْمَعُوا دُعاءَکُمْ وَ لَوْ
سَمِعُوا مَا اسْتَجابُوا لَکُمْ نسبتهائی که به آنها داده شده نسبت کسی است که داراي علم و فهم است.
بعضی گفتهاند منظور ملائکه و جن هستند و برخی را عقیده اینست که منظور فرمانروایان گمراه آنها هستند که دعوت به کفر
مینمایند. گفتهاند منظور از آیه لا یَهِدِّي إِلَّا أَنْ یُهْدي یعنی حرکتی ندارند مگر محرکی آنها را حرکت دهد.
بَلْ کَ ذَّبُوا بِما لَمْ یُحِیطُوا بِعِلْمِهِ یعنی تکذیب کردند چیزي که از تمام جهات به آن اطلاع ندارند، زیرا در قرآن مطالبی است که
میتوان با دلیل از آن اطلاع پیدا کرد ولی احتیاج به تفکر دارد یا مراجعه به پیامبر در کشف منظور آیه مانند متشابهات. ولی کفار
چون معنی ظاهر آیه را درك نکردند آن را تکذیب نمودند.
بعضی میگویند منظور اینست که اطلاع از نظم و ترتیب قرآن ندارند همان طور که مردم کلمات و معنی اشعار را میفهمند ولی
خودشان نمیتوانند مانند آن شعرها بگویند چون
ص: 67
بنظم و ترتیب کلمات وارد نیستند.
حسن گفته است یعنی قرآن را تکذیب کردند با اینکه اطلاعی از بطلان آن نداشتند.
بعضی گفتهاند یعنی تکذیب مطالب قرآن را کردند مانند بهشت و جهنم و قیامت و حشر و نشر و ثواب و عقاب در باره آیه ما ذا
یَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الْمُجْرِمُونَ مینویسد: جمله استفهامی است و در مقام ترسانیدن و وحشت است چنانچه انسان در مورد کسی که معتقد
است آینده وخیمی دارد باو میگوید میدانی چه جنایتی بخود روا میداري. حضرت باقر (ع) فرمود منظور عذابی است که در آخر
الزمان بر تبهکاران مسلمانها نازل میشود.
أَ ثُمَّ إِذا ما وَقَعَ آمَنْتُمْ بِهِ این جمله نیز استفهام انکاري است و معنی چنین است آیا وقتی عذاب مقدر بر شما نازل شد آن وقت ایمان
به خدا یا قرآن و یا عذابی که انکار داشتید میآورید بعد به آنها گفته میشود حالا ایمان آوردید با اینکه قبلا آنها را مسخره
میکردید.
در باره آیه قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ مینویسد: فضل خدا اسلام است و رحمت او قرآن بعضی عکس این را گفتهاند حضرت باقر
فرمود فضل خدا پیامبر اکرم و رحمت او علی بن ابی طالب (ع) است این مطلب را کلبی از ابو صالح از ابن عباس نقل کرده.
در باره آیه فَجَعَلْتُمْ مِنْهُ حَراماً وَ حَلالًا مینویسد: منظور چیزهائی است که حرام نمودهاند مانند بحیره و سائبه و وصیله و حام و دیگر
چیزها.
صفحه 45 از 211
و در باره آیه وَ لا یَحْزُنْکَ قَوْلُهُمْ یعنی تو را اندوهگین نکند سخن نابجاي آنها مانند اینکه میگویند ساحر یا دیوانه است.
وَ ما یَتَّبِعُ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ شُرَکاءَ لفظ (ما) در این آیه دو احتمال دارد، یکی اینکه بمعنی چه چیز و ماي استفهامیه باشد
بجهت زشت شمردن کار آنها وجه دوم اینکه (ما) نافیه باشد یعنی پیروي نمیکنند شریکان را در حقیقت.
وجه سومی نیز محتمل است که ما به معنی الذي و موصول باشد و محلا منصوب باشد بواسطه عطف به (من) و در واقع معنی چنین
میشود کسی که پیروي بتها را میکند، و بتهائی که در مقابل خدا تراشیدهاند هر دو شریکند.
و در باره آیه وَ ما أَنَا عَلَیْکُمْ بِحَفِیظٍ یعنی من عهدهدار نجات شما از هلاکت نیستم در صورتی که خود مواظبت نکنید و منظور
اینست که مأموریت من فقط تبلیغ است نه اینکه شما
ص: 68
را هدایت یافته قرار دهم و از آتش برهانم مانند کسانی که مأمور حفاظت یک چیز میشوند که زیان و ضرري به آن نرسد.
الر کِتابٌ أُحْکِمَتْ آیاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ :«11» هود
أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ إِنَّنِی لَکُمْ مِنْهُ نَذِیرٌ وَ بَشِیرٌ* وَ أَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ یُمَتِّعْکُمْ مَتاعاً حَسَ ناً إِلی أَجَلٍ مُسَ  می وَ یُؤْتِ کُلَّ ذِي
فَضْلٍ فَضْلَهُ وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ عَذابَ یَوْمٍ کَبِیرٍ
إِلَی اللَّهِ مَرْجِعُکُمْ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ
وَ لَئِنْ :« إلی قوله » أَلا إِنَّهُمْ یَثْنُونَ صُدُورَهُمْ لِیَسْتَخْفُوا مِنْهُ أَلا حِینَ یَسْتَغْشُونَ ثِیابَهُمْ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ
:« إلی قوله » أَخَّرْنا عَنْهُمُ الْعَذابَ إِلی أُمَّۀٍ مَعْدُودَةٍ لَیَقُولُنَّ ما یَحْبِسُهُ أَلا یَوْمَ یَأْتِیهِمْ لَیْسَ مَصْ رُوفاً عَنْهُمْ وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ
فَلَعَلَّکَ تارِكٌ بَعْضَ ما یُوحی إِلَیْکَ وَ ضائِقٌ بِهِ صَدْرُكَ أَنْ یَقُولُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیاتٍ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ
مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ
فَلا تَکُ فِی مِرْیَۀٍ مِنْهُ إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ :« إلی قوله » فَإِلَّمْ یَسْتَجِیبُوا لَکُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّما أُنْزِلَ بِعِلْمِ اللَّهِ وَ أَنْ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ فَهَلْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ
.17 - وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یُؤْمِنُونَ 1
در باره آیه یُمَتِّعْکُمْ مَتاعاً حَسَ ناً إِلی أَجَ لٍ مُسَ  می مینویسد: منظور اینست که در دنیا شما را با نعمتهاي فراوان از قبیل آسایش
زندگی و امن و امان وسعت میدهد تا هنگام مرگی که برایتان مقدر شده یُؤْتِ کُلَّ ذِي فَضْلٍ فَضْ لَهُ یعنی به هر کس که نسبت به
دیگري کمک کرده بوسیله مال یا کلامی و یا عملی پاداش نیکی او را میدهد و یا اینکه هر خیرخواهی به مقدار خیرخواهی خود
پاداش میبرد.
أَلا إِنَّهُمْ یَثْنُونَ صُدُورَهُمْ گفته این آیه در باره اخنس بن شریق نازل شده که مردي شیرین زبان بود در روبرو با پیامبر برخورد بسیار
خوبی نشان میداد ولی در دل دشمنی را پنهان میکرد از ابن عباس نقل شده.
عیاشی به اسناد خود از حضرت باقر (ع) نقل میکند که جابر بن عبد الله گفت مشرکین وقتی با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله
روبرو میشدند سرهاي خود را درون جامه خود پنهان میکردند تا پیامبر او را نبیند خداوند این آیه را نازل کرد که مشرکان و
کفار آنچه در دل از کفر دارند پنهان میکنند از حسن نقل شده.
ص: 69
بعضی گفتهاند خود را پنهان میکردند تا قرآن را نشنوند. گفته شده که عداوت پیامبر را در دل پنهان میکردند.
بعضی گفتهاند منظور آیه اینست که وقتی گرد هم جمع میشدند و جلسهاي علیه پیامبر تشکیل میدادند بهم نزدیک میشدند و به
هم میچسبیدند و آرام سرگوشی میکردند تا از نظر خدا پنهان باشد بنا بر نظریه اخیر و اما بنا بر نظرات دیگر این کار میکردند تا
پیامبر متوجه نشود.
صفحه 46 از 211
أَلا حِینَ یَسْتَغْشُونَ ثِیابَهُمْ یعنی هنگامی که خود را در جامه خویش میپیچیدند و توطئه علیه پیامبر و مؤمنین را با هم در میان
میگذاشتند و پنهان میکردند. گفته شده منظور از پوشش در لباس اینست که از تاریکی شب استفاده میکردند.
و در باره آیه إِلی أُمَّۀٍ مَعْدُودَةٍ مینویسد یعنی تا زمان معین بعضی گفتهاند یعنی تا گروهی از پی آنها بیایند و اصرار بر کفر ورزند و
هیچ کس در میان آنها ایمان نیاورد چنانچه در باره قوم نوح انجام دادیم.
از حضرت باقر و حضرت صادق (ع) نقل شده در این آیه که میفرماید اگر عذاب را از آنها تأخیر بیندازیم تا امت معدوده یعنی تا
اصحاب حضرت مهدي عجل الله فرجه در آخر الزمان که سیصد و سیزده نفرند به تعداد سلحشوران جنگ بدر در یک ساعت گرد
یک دیگر جمع میشوند چنانچه ابرها در پائیز بهم میپیوندند.
در باره آیه فَلَعَلَّکَ تارِكٌ مینویسد: ابن عباس گفت سرکردگان قریش در مکه خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله رسیده گفتند: یا
محمد اگر تو پیامبري کوههاي مکه را براي ما به صورت طلا درآور یا ملائکه را براي گواهی بر نبوت خویش بیاور این آیه در
همین رابطه نازل شد.
عیاشی به اسناد خود از حضرت صادق (ع) نقل میکند که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به علی بن ابی طالب (ع) فرمود من از
خدا خواستم که تو را برادر من قرار دهد خواستهام پذیرفته شد باز تقاضا کردم که تو را وصی و جانشین من قرار دهد این کار را
نیز کرد بعضی از حاضران که شنیدند گفتند یک من خرما در یک انبان خشک در نظر ما بهتر است از آنچه محمد از پروردگار
خود تقاضا کرده چرا درخواست نکرد که فرشتهاي او را
ص: 70
شاید تو » کمک کند هنگام برخورد با دشمن یا گنجی که بوسیله آن رفع تنگدستی از خود بنماید. این آیه راجع به همان نازل شد
و آن سب و ناسزا به خدایان آنهاست که به خودشان نگو بواسطه هراسی که از ایشان « رها کنی بعضی از آنچه به تو وحی شده
داري وَ ضائِقٌ بِهِ صَدْرُكَ یعنی شاید تو دلتنگ میشوي از حرفهائی که آنها میگویند و آزار و اذیتی که تو را میکنند.
بعضی گفتهاند منظور تقاضاهاي کفار است أَنْ یَقُولُوا یعنی از ترس اینکه بگویند چرا گنجی با او نیامده یا فرشتهاي گواهی رسالتش
را نمیدهد.
بمعنی شک و تردید نیست بلکه منظور نهی از ترك تبلیغ و رسالت است و تحریص به انجام « لعلک » ضمنا باید توجه داشت که
وظیفه پیامبري است مثل اینکه ما بدیگري که میدانیم مطیع و فرمانبردار است از جهت ترغیب و تحریص میگوئیم شاید تو بعضی
دستورات مرا بواسطه حرف فلانی رها کنی این سخن را از آن جهت میگوئیم که گوشزدش نمائیم که فلان کس ممکن است از
تو بخواهد مأموریتت را انجام ندهی و ترك انجام وظیفه نمائی.
قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیاتٍ یعنی اگر این آیات به دروغ نسبت به خدا داده شده چنانچه شما میپندارید ده سوره با همین نظم و
فصاحت شما به دروغ بسازید. قرآن که به زبان شما نازل شده من خود نیز بین شما بزرگ شدهام. در صورتی که خود را عاجز از
آوردن مانند آن مییابید. پس اعتراف کنید که قرآن از جانب خدا است این پیشنهاد صریح در تحدي و به مبارزه خواستن است و
همین آیه شاهد است که جهت اعجاز قرآن فصاحت و بلاغت و نظم مخصوص آن است. زیرا اگر اعجاز قرآن از جهت دیگري
بود در معارضه با آن بافتراء و ساختگی آن قناعت نمیکرد. چون بلاغت سه درجه دارد عالیترین درجه بلاغت بصورت اعجاز است
و پستترین نوع و حد متوسط آن امري ممکن و انجام شدنی است این به مبارزه خواستن و تحدي در نوع اعلی آن است اگر وجه
اعجاز قرآن این بود که خداوند به طور قهر و اجبار نگذارد مانند قرآن را بیاورند این جلوگیري قهري با رکیکترین کلمات و
جملات ممکن بود (لازم نبود فصیح و بلیغ باشد).
اما آنچه در این آیه مورد تحدي و مبارزه قرار گرفته این نیست که مانند همان آیات را بیاورند از نظر مطلب و سخن زیرا آوردن
صفحه 47 از 211
مانندي که مطابق آن باشد یعنی بازگو نمودن همان آیات که تحدي و مبارزه نیست این موضوع برگشت بهمان تحدي و مبارزه و
نبردي است که
ص: 71
بین خود اعراب معمول بوده که فصحاء و بلغاء عرب در سخنسرائی و شعر با یک دیگر به مبارزه بر میخاستند از قبیل مبارزات و
مناقضات امرء القیس و علقمه و عمرو بن کلثوم و حارث بن حلزه و جریر و فرزدق و دیگران.
وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ یعنی هر که را میخواهید بجز خدا دعوت کنید تا در این کار با شما همکاري نماید اگر واقعا
میدانید من به دروغ بر خدا بستهام. این نوع مبارزه طلبیدن و دعوت به مخاصمه نهائیترین درجه تحدي و مبارزه است و همین آیه
شاهد بارزي بر اعجاز قرآن است.
زیرا وقتی ثابت شد که پیامبر اکرم بوسیله این آیات آنها را به معارضه و مبارزه خواسته و تهدید به کشته شدن و اسارت نیز نموده با
اینکه اعتقادات آنها را به خرافات نسبت داده بود و بر خدایانشان خورده گرفته و در ضمن به اثبات رسیده که اعراب جاهلی
سرسختترین دشمنان پیامبر بودند و تمام سعی و کوشش خود را در معارضه و نابودي او بکار گرفتند تا آنجا که خونها ریخته شد
و ثروتها بر باد رفت. وقتی به آنها پیشنهاد شد که شما هم مانند همین قرآن بسازید و استدلال او را بدین وسیله باطل نمائید، این
عمل که سادهتر از مایه گذاشتن جان و مال است چون مشاهده میکنیم آنها از چنین مبارزه و معارضهاي دست کشیدند و روي به
جنگ و کشتار آوردند و سختترین راه را در پیش گرفتند این خود آشکارترین دلیل است بر اینکه نمیتوانستند با قرآن معارضه
نمایند چون اگر امکان معارضه وجود داشت همین کار ساده را از پیش میگرفتند زیرا هیچ عاقلی کار سهل و آسانی را رها
نمیکند که خود را دچار دشوارترین کارها نماید، با اینکه منظور و هدف او بوسیله هر دو نوع انجام میشود. هرگز چنین نیست
زیرا آنها به نهائیترین آرزوي خود که کشتن پیامبر هم بود اگر میرسیدند باز هم به هدف اصلی خویش که ابطال دعوت و اعلان
پیامبر نبودن او باشد نمیرسیدند چون گاهی اشخاص محق و حقیقتگو به قتل میرسند.
اگر اشکال شود که چرا به مبارزه خواستن گاهی توسط ده سوره پیشنهاد شده و گاهی به یک سوره و گاهی به مقداري مانند آن،
جواب اینست که پیروزي در مبارزه بهمان مقدار لازم است که اعجاز ثابت شود و ناتوانی آنها آشکار گردد ممکن است یک بار با
مقدار کمتري
ص: 72
پیشنهاد مبارزه نموده و گاهی به مقدار بیشتر.
فَإِلَّمْ یَسْتَجِیبُوا لَکُمْ (اگر پیشنهاد شما را نپذیرفتند) گفته این قسمت آیه خطاب به مسلمانان است و بعضی گفتهاند خطاب بکفار
است که معنی چنین میشود اگر براي کمک شما نیامدند. بعضی هم میگویند خطاب به خود پیامبر است ولی به لفظ جمع از نظر
احترام آورده شده.
و قال » تِلْکَ مِنْ أَنْباءِ الْغَیْبِ نُوحِیها إِلَیْکَ ما کُنْتَ تَعْلَمُها أَنْتَ وَ لا قَوْمُکَ مِنْ قَبْلِ هذا فَاصْبِرْ إِنَّ الْعاقِبَۀَ لِلْمُتَّقِینَ 49 :« و قال تعالی »
وَ کُلا نَقُصُّ عَلَیْکَ مِنْ أَنْباءِ الرُّسُلِ ما نُثَبِّتُ بِهِ فُؤادَكَ وَ جاءَكَ فِی هذِهِ الْحَقُّ وَ مَوْعِظَ ۀٌ وَ ذِکْري لِلْمُؤْمِنِینَ* وَ قُلْ لِلَّذِینَ لا :« سبحانه
یُؤْمِنُونَ اعْمَلُوا عَلی مَکانَتِکُمْ إِنَّا عامِلُونَ* وَ انْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ
.123 - وَ لِلَّهِ غَیْبُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُ الْأَمْرُ کُلُّهُ فَاعْبُدْهُ وَ تَوَکَّلْ عَلَیْهِ وَ ما رَبُّکَ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ 120
در باره آیه ما کُنْتَ تَعْلَمُها أَنْتَ وَ لا قَوْمُکَ مِنْ قَبْلِ هذا مینویسد: این اخبار و جریانهاي امم گذشته را تو و اعراب قبیلهات اطلاع
نداشتید قبل از اینکه بتو وحی شود چون آنها اهل مطالعه و اطلاع نبودند و در مورد آیه ما نُثَبِّتُ بِهِ فُؤادَكَ مینویسد یعنی دل تو را
قوي و استوار کنیم و دلخوش باشی و استقامت بیشتر به تو ببخشیم تا تحمل و توان بیشتري در راه تبلیغ و آزار آنها داشته باشی.
صفحه 48 از 211
ذلِکَ مِنْ أَنْباءِ الْغَیْبِ نُوحِیهِ إِلَیْکَ وَ ما کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ أَجْمَعُوا أَمْرَهُمْ وَ هُمْ یَمْکُرُونَ :«12» یوسف
وَ ما أَکْثَرُ النَّاسِ وَ لَوْ حَرَصْتَ بِمُؤْمِنِینَ
وَ ما تَسْئَلُهُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ هُوَ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکُونَ
أَ فَأَمِنُوا أَنْ تَأْتِیَهُمْ غاشِیَۀٌ مِنْ عَذابِ اللَّهِ أَوْ تَأْتِیَهُمُ السَّاعَۀُ بَغْتَۀً وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ
قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ عَلی بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی وَ سُبْحانَ اللَّهِ وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ
وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ إِلَّا رِجالًا نُوحِی إِلَیْهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُري أَ فَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَۀُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَدارُ
.109 - الْآخِرَةِ خَیْرٌ لِلَّذِینَ اتَّقَوْا أَ فَلا تَعْقِلُونَ 102
در مورد آیه وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکُونَ مینویسد در مورد این آیه چند اظهار نظر شده است:
-1 منظور از مشرك همان مشرکین قریش بودند که اعتقاد داشتند خدا خالق و زندهکننده و فانیکننده موجودات است اما باز هم
بتپرست بودند و آنها را به عنوان خدا و الهه
ص: 73
میپذیرفتند. این نظر ابن عباس و جبائی است.
-2 ضحاك گفته منظور مشرکان عرب است که وقتی از آنها میپرسیدند چه کسی آسمانها و زمین را آفریده و باران نازل میکند
پاسخ میدادند خدا باز طریق شرك را میسپردند زیرا در تلبیه خود چنین میگفتند: لبیک لا شریک لک الا شریک هو لک تملکه
و ما ملک یعنی آري خدا شریکی نداري مگر آن شریکی که هستی او و هر چه دارد مال تو است.
-3 منظور اهل کتاب هستند که ایمان به خدا و روز قیامت و تورات و انجیل دارند ولی با انکار قرآن و نبوت پیامبر خاتم مشرك
میشوند. از حسن نقل شده. این نظر و نظریه قبل از آن را دارم بن قبیصه از حضرت رضا (ع) و آن جناب از جد خود حضرت
صادق نقل کردهاند.
-4 مراد منافقین هستند که اظهار ایمان میکنند ولی در پنهانی مشرکند، بلخی گفته:
-5 منظور فرقه مشبهه هستند که ایمان اجمالی دارند ولی در توضیح و تفصیل مشرك هستند از ابن عباس نقل شده.
-6 منظور از شریک قرار دادن براي خدا شریک در اطاعت است نه شریک در عبادت اطاعت از شیطان کردند در معصیتهائی که
انجام میدهند که موجب آتش جهنم میشود، پس مشرك شدهاند در اطاعت با اینکه مشرك در عبادت نیستند. این نظر از
حضرت باقر علیه السلام نقل شده.
از حضرت صادق (ع) روایت شده که این سخن شخصی است که میگوید: اگر فلان کس نبود من از بین رفته بودم یا اگر فلانی
نبود خانواده من نابود شده بودند. سخنی شرك آمیز است و براي خدا شریک در ملک و رزق و دفاع از ناراحتیها قرار داده، عرض
کردند اگر بگوید اگر خداوند بر من منت ننهاده بود بواسطه فلان کس هلاك شده بودم چطور است، فرمود اشکالی ندارد.
و در روایت محمد بن مسلم و حمران از امام صادق و باقر علیهما السلام نقل شده که این شریک نعمت قرار دادن است محمد بن
فضیل از حضرت رضا (ع) نقل کرده که فرموده است:
انه شرك لا یبلغ به الکفر
. این یک نوع شرك است که به حد کفر نمیرسد.
أَ فَأَمِنُوا أَنْ تَأْتِیَهُمْ غاشِیَۀٌ مِنْ عَذابِ اللَّهِ یعنی مطمئن و آسوده هستند از اینکه
ص: 74
عقوبت کیفري آنها را از جانب خدا فرا گیرد که محاصره نماید ایشان را و احاطه بر آنها پیدا کند.
صفحه 49 از 211
وَ :« إلی قوله تعالی » المر تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ وَ الَّذِي أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ الْحَ قُّ وَ لکِ نَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یُؤْمِنُونَ :«13» الرعد
یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالسَّیِّئَۀِ قَبْلَ الْحَسَنَۀِ وَ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمُ الْمَثُلاتُ وَ إِنَّ رَبَّکَ لَذُو مَغْفِرَةٍ لِلنَّاسِ عَلی ظُلْمِهِمْ وَ إِنَّ رَبَّکَ لَشَدِیدُ الْعِقابِ
هُوَ الَّذِي یُرِیکُمُ الْبَرْقَ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ یُنْشِئُ :« إلی قوله » وَ یَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَۀٌ مِنْ رَبِّهِ إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ
السَّحابَ الثِّقالَ
وَ یُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ وَ الْمَلائِکَۀُ مِنْ خِیفَتِهِ وَ یُرْسِلُ الصَّواعِقَ فَیُصِیبُ بِها مَنْ یَشاءُ وَ هُمْ یُجادِلُونَ فِی اللَّهِ وَ هُوَ شَدِیدُ الْمِحالِ
لَهُ دَعْوَةُ الْحَقِّ وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا یَسْتَجِیبُونَ لَهُمْ بِشَیْءٍ إِلَّا کَباسِطِ کَفَّیْهِ إِلَی الْماءِ لِیَبْلُغَ فاهُ وَ ما هُوَ بِبالِغِهِ وَ ما دُعاءُ الْکافِرِینَ إِلَّا
فِی ضَلالٍ
وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ ظِلالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ* قُلْ مَنْ رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ قُلْ أَ
فَاتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ لا یَمْلِکُونَ لِأَنْفُسِهِمْ نَفْعاً وَ لا ضَ  را قُلْ هَلْ یَسْتَوِي الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِي الظُّلُماتُ وَ النُّورُ أَمْ جَعَلُوا لِلَّهِ
أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسالَتْ :« إلی قوله سبحانه » شُرَکاءَ خَلَقُوا کَخَلْقِهِ فَتَشابَهَ الْخَلْقُ عَلَیْهِمْ قُلِ اللَّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْءٍ وَ هُوَ الْواحِ دُ الْقَهَّارُ
أَوْدِیَۀٌ بِقَدَرِها فَاحْتَمَلَ السَّیْلُ زَبَداً رابِیاً وَ مِمَّا یُوقِدُونَ عَلَیْهِ فِی النَّارِ ابْتِغاءَ حِلْیَۀٍ أَوْ مَتاعٍ زَبَدٌ مِثْلُهُ کَذلِکَ یَضْ رِبُ اللَّهُ الْحَقَّ وَ الْباطِلَ فَأَمَّا
أَ فَمَنْ یَعْلَمُ أَنَّما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ :« إلی قوله » الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفاءً وَ أَمَّا ما یَنْفَعُ النَّاسَ فَیَمْکُثُ فِی الْأَرْضِ کَ ذلِکَ یَضْ رِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ
.19 - رَبِّکَ الْحَقُّ کَمَنْ هُوَ أَعْمی إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ 1
در باره آیه یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالسَّیِّئَۀِ قَبْلَ الْحَسَنَۀِ
مینویسد: یعنی شتاب دارند بعذاب قبل از رحمت و منظور از مثلات یعنی عقوبتها. از ابن عباس و دیگران نقل شده.
إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ در مورد این آیه چند قول نقل شده:
-1 تو ترساننده و هادي براي هر گروهی هستی اما انزال آیات در اختیار تو نیست در این صورت از نظر ادبی (انت) مبتدا است و
عطف بر منذر است. « هاد » (منذر) خبر آن است و
-2 منذر و ترساننده حضرت محمد صلی الله علیه و آله است و هادي خدا است.
-3 معنی آیه اینست که هر قوم و ملتی پیامبري دارند که آنها را هدایت میکند و راهنماي ایشان است.
ص: 75
-4 منظور از هادي هر دعوتکننده به حق است ابن عباس نقل کرده که وقتی این آیه نازل شد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله
فرمود من منذرم و علی هادي است پس از من یا علی بوسیله تو هدایت مییابند پویندگان هدایت مانند همین روایت را ابو القاسم
حسکانی به اسناد خود از ابی برده اسلمی نقل کرده.
و در باره آیه إِلَّا کَباسِطِ کَفَّیْهِ مینویسد: این مثلی است که خداوند براي کسانی زده که غیر خدا را میپرستند و بامید سود و
منفعتی او را میخوانند. مثل چنین اشخاصی مانند کسی است که دست از دور دراز کرده تا آب بردارد و تشنگی خود را فرو نشاند و
به آن دست نمییابد بواسطه بعد مسافت و دوري از آب همچنین آنچه مشرکان میپرستند از بتها سودي بر ایشان ندارد و
دعایشان مستجاب نمیشود. از ابن عباس نقل شده.
گفته شده معنی کَباسِطِ کَفَّیْهِ إِلَی الْماءِ یعنی مانند کسی که با زبان آب بخواهد و با دست اشاره به آب کند اما آب پیش او
نمیآید. از مجاهد نقل شده.
گفتهاند: مانند کسی که دست به سوي آب میگشاید ولی میمیرد قبل از رسیدن آب به دهانش.
بعضی نیز گفتهاند این مثل است عرب در مورد کسی که سعی به چیزي مینماید که به آن نمیرسد میگویند مانند کسی است که
آب را میخواهد با چنگ و مشت بگیرد هو کالقابض علی الماء.
صفحه 50 از 211
وَ ما دُعاءُ الْکافِرِینَ إِلَّا فِی ضَ لالٍ یعنی نیایش آنها به بتها نه با خدا جز انحراف از حق و حقیقت نیست بعضی گفتهاند منظور از راه
اجابت و سود منحرف شدهاند.
وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یعنی ملائکه و تمام مکلفان براي خدا سجده میکنند یا بخواست خود و یا باجبار طَوْعاً وَ
کَرْهاً ولی مؤمن از روي بندگی و علاقه سجده میکند کافر به زور شمشیر. یا منظور اینست که در پیشگاه پروردگار خضوع و
کوچکی مینمایند ولی کافر با اکراه خضوع مینماید چون چارهاي ندارد بواسطه گرفتاریها و بیماریها که به او روي میآورد.
شخص است زیرا وقتی که سجده « ظل » وَ ظِلالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ یعنی سایههاي آنها براي خدا صبح و شام، گفتهاند منظور از
نماید سایه او هم سجده میکند. حسن گفته است یعنی سایه کافر سجده میکند ولی خود او سجده نمیکند و در نزد محققان
منظور اینست که
ص: 76
پیکرش به سجده میافتد ولی قلب او سجده نمیکند زیرا او در سجده از جهت عبادت و پرستش سجده نمیکند بلکه از ترس به
سجده میافتد.
گفته شده منظور از ظلال همان معنی ظاهري آن است یعنی سایهها هم سجده میکنند به این صورت که متمایل به این طرف و آن
طرف میشوند و بلند و کوتاه میگردند.
قُلْ هَلْ یَسْتَوِي الْأَعْمی وَ الْبَصِ یرُ یعنی آیا مؤمن با کافر مساوي است أَمْ هَلْ تَسْتَوِي الظُّلُماتُ وَ النُّورُ یعنی آیا کفر و ایمان مساوي
هستند یا گمراهی و هدایت یا علم و جهل أَمْ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ خَلَقُوا کَخَلْقِهِ یعنی آیا این کفار هر یک در عبادت خدا قرار دادهاند
کسانی را که افعالی را آفریده همان طوري که خدا اجسام و الوان و طعمها و بویها و قدرت و زندگی و سایر چیزها را آفریده.
فَتَشابَهَ الْخَلْقُ عَلَیْهِمْ که همین خلقتی که شرکاء خدا داشتهاند موجب اشتباه آنها شده و خیال کردهاند که بتها هم شایسته پرستش
هستند چون آنها نیز مانند خدا آفرینش دارند وقتی که آنها قدرت آفریدن نداشته باشند دیگر وجهی براي اشتباه باقی نمیماند و
جز خدا هیچ کس شایسته پرستش نیست.
در باره آیه فَسالَتْ أَوْدِیَۀٌ بِقَدَرِها یعنی خداوند از آسمان آب را میفرستد و هر نهري به مقدار وسعت و گنجایشی که دارد از آن
آب بهره میگیرد. فَاحْتَمَلَ السَّیْلُ زَبَداً رابِیاً آب به همراه خود کف فزاینده که سطح آب را فرا گرفته آورد. خداوند در این آیه آب
صاف و پاك را به اسلام نافع و سودمند براي مردم تشبیه نموده و خط باطل را به کف که روي آب میایستد و نابودشونده است.
بعضی گفتهاند منظور قرآن است که از آسمان نازل شده هر دلی به اندازه یقین و شکی که دارد از آن بهره میبرد آب مثل براي
یقین است و کف مثل براي شک این قول را ابن عباس گفته است سپس خداوند مثل دیگري را میزند:
وَ مِمَّا یُوقِدُونَ عَلَیْهِ فِی النَّارِ و آنچه در آتش میگدازند (که منظور طلا و نقره و مس و سایر سنگهاي معدنی است که گداخته
یا لوازم زندگی درست میکنند مانند معادن دیگر « أَوْ مَتاعٍ » که از آن زینتآلات میسازند مانند طلا و نقره « ابْتِغاءَ حِلْیَۀٍ » ( میشود
که از آنها ظروف و وسائل تهیه میشود، این نوع از گداختنیها هم مانند کف آب داراي کف
ص: 77
هستند زیرا آنها را که از معادن استخراج مینمایند براي جدا کردن ناخالصیها میگدازند و در آتش حرارت میدهند وقتی گداخته
میشود آنها نیز ناخالصیهایشان بصورت کف در میآید.
کَذلِکَ یَضْ رِبُ اللَّهُ الْحَقَّ وَ الْباطِلَ این چنین خداوند مثال براي حق و باطل میزند فَأَمَّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفاءً اما کف پراکنده شده و از
بین میرود وَ أَمَّا ما یَنْفَعُ النَّاسَ آنچه براي مردم سودمند است مانند آب صاف و طلا و نقره و سایر فلزات. مفید فَیَمْکُثُ فِی الْأَرْضِ
در زمین باقی میماند و مردم از آن بهرهمند میشوند مثل مؤمن همانند آب صاف است که تمام نباتات از آن استفاده مینمایند و
صفحه 51 از 211
موجب زندگی همه چیز است و شبیه سود طلا و نقره و سایر فلزات است که مردم از آن بهرهمند میشوند و مثل کافر و کفر او
مانند همان کف است که نابودشدنی و تار و مار میشود و مانند ناخالصیهاي سنگهاي معدنی است چون چرك و کثافتی که بر
طلا و نقره که سودي ندارد.
کَ ذلِکَ یَضْ رِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ للناس این چنین خداوند براي مردم مثل میزند در امور دینی. قتاده گفته است خداوند در ضمن یک
مثل در این آیه سه مثل آورده. تشبیه نموده نزول قرآن را به آب که از آسمان فرو میفرستد و دلهاي مردم را به نهرها و رودها هر
که اندیشه را به کار برد و کنجکاو باشد بهره کافی و زیاد میبرد مانند یک رود بزرگ که گنجایش آب فراوان دارد اما کسی که
قانع باشد به همان مقدار که فقط اعتراف به یکتائی خدا داشته باشد بهرهاش از آن دیگري کمتر است مانند نهر کوچک این یک
مثال است.
بعد خداوند وساوس و شبهات شیطان را تشبیه به کف نموده که روي آب میایستد و این کفها از خود آب نیست از کثافت زمین
است همین طور این شکوك و وساوس از طینت ذات خود شخص است نه لازمه حق و واقعیت باشد بعد میفرماید همان طوري که
کف از بین میرود و آب صاف باقی میماند وسوسههاي شیطان نیز نابود میشود و حق باقی میماند این مثل دوم است.
اما مثل سوم وَ مِمَّا یُوقِدُونَ عَلَیْهِ آنچه گداخته میشود از فلزات پس کفر همین خباثت و ناخالصیها است که بهرهاي ندارند و
بیفایده هستند و ایمان همان خالص از طلا و نقره و آب صاف است که مردم از آن بهرهمند میشوند.
ص: 78
:« إلی قوله تعالی » خداوند میفرماید: وَ یَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَۀٌ مِنْ رَبِّهِ قُلْ إِنَّ اللَّهَ یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِي إِلَیْهِ مَنْ أَنابَ
کَذلِکَ أَرْسَلْناكَ فِی أُمَّۀٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِها أُمَمٌ لِتَتْلُوَا عَلَیْهِمُ الَّذِي أَوْحَیْنا إِلَیْکَ وَ هُمْ یَکْفُرُونَ بِالرَّحْمنِ قُلْ هُوَ رَبِّی لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عَلَیْهِ
تَوَکَّلْتُ وَ إِلَیْهِ مَتابِ* وَ لَوْ أَنَّ قُرْآناً سُیِّرَتْ بِهِ الْجِبالُ أَوْ قُطِّعَتْ بِهِ الْأَرْضُ أَوْ کُلِّمَ بِهِ الْمَوْتی بَلْ لِلَّهِ الْأَمْرُ جَمِیعاً أَ فَلَمْ یَیْأَسِ الَّذِینَ آمَنُوا
أَنْ لَوْ یَشاءُ اللَّهُ لَهَدَي النَّاسَ جَمِیعاً وَ لا یَزالُ الَّذِینَ کَفَرُوا تُصِیبُهُمْ بِما صَنَعُوا قارِعَۀٌ أَوْ تَحُلُّ قَرِیباً مِنْ دارِهِمْ حَتَّی یَأْتِیَ وَعْدُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ
لا یُخْلِفُ الْمِیعادَ
وَ لَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِنْ قَبْلِکَ فَأَمْلَیْتُ لِلَّذِینَ کَفَرُوا ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ فَکَیْفَ کانَ عِقابِ
أَ فَمَنْ هُوَ قائِمٌ عَلی کُلِّ نَفْسٍ بِما کَسَ بَتْ وَ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ قُلْ سَمُّوهُمْ أَمْ تُنَبِّئُونَهُ بِما لا یَعْلَمُ فِی الْأَرْضِ أَمْ بِظاهِرٍ مِنَ الْقَوْلِ بَلْ زُیِّنَ
وَ الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَفْرَحُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ :« إلی قوله » لِلَّذِینَ کَفَرُوا مَکْرُهُمْ وَ صُدُّوا عَنِ السَّبِیلِ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ
مِنَ الْأَحْزابِ مَنْ یُنْکِرُ بَعْضَهُ قُلْ إِنَّما أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ وَ لا أُشْرِكَ بِهِ إِلَیْهِ أَدْعُوا وَ إِلَیْهِ مَآبِ* وَ کَ ذلِکَ أَنْزَلْناهُ حُکْماً عَرَبِیا وَ لَئِنِ
وَ إِنْ ما نُرِیَنَّکَ بَعْضَ الَّذِي نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّیَنَّکَ :« الی قوله » اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ بَعْدَ ما جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ ما لَکَ مِنَ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا واقٍ
وَ یَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلًا قُلْ کَفی بِاللَّهِ شَ هِیداً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ :« إلی قوله » فَإِنَّما عَلَیْکَ الْبَلاغُ وَ عَلَیْنَا الْحِسابُ
.43 - الْکِتابِ 27
در باره آیه وَ لَوْ أَنَّ قُرْآناً سُیِّرَتْ بِهِ الْجِبالُ مینویسد جواب (لو) محذوف است یعنی لکان هذا القرآن اگر کتابی کوهها را به رفتار و
مردگان را به گفتار در آورد و زمین را در هم نوردد این قرآن کریم است گفته شده چون ایمان آوردهاند.
أَ فَلَمْ یَیْأَسِ الَّذِینَ آمَنُوا یعنی مگر نمیدانند و این مطلب براي آنها ثابت نشده کسانی که ایمان آوردهاند، اگر خدا بخواهد همه
مردم را هدایت میکند ابن عباس گفته است و دیگران بعضی نیز میگویند معنی آیه اینست که آیا مؤمنین هنوز اطلاعی کسب
نکردهاند که مایوس و ناامید باشند از علم دیگري (یعنی اطلاعی صحیح و غیر قابل تردید).
گفته شده نیز که معنی آیه اینست آیا مایوس نشدهاند مؤمنین از ایمان کسانی که خداوند اطلاع داده که ایمان نخواهند آورد.
یعنی مصیبت گرفتاري که آنها را فرا گیرد مانند جنگ و قحط و خشکسالی و « قارِعَۀٌ »
صفحه 52 از 211
ص: 79
کشتن و اسارت أَوْ تَحُلُّ قَرِیباً مِنْ دارِهِمْ یعنی این مصیبت و ناراحتی نزدیک خانه آنها فرود آید در مجاورتشان که موجب ترس و
تاي خطاب است یعنی تو اي محمد وارد شوي به سرزمین آنها یعنی مکه حَتَّی یَأْتِیَ « تَحُلُّ » هراس آنها شود بعضی گفتهاند (تاء) در
وَعْدُ اللَّهِ تا وعده خدا به فتح مکه برسد. گفته شده اجازه جنگ با آنها صادر شود بعضی نیز گفتهاند تا قیامت فرا رسد.
فَأَمْلَیْتُ لِلَّذِینَ کَفَرُوا یعنی به آنها مهلت دادیم و مدت آنها را طولانی کردیم تا توبه کنند یا حجت بر آنها تمام شود فَکَیْفَ کانَ
عِقابِ چگونه خواهد بود آن عذاب این سخن خود عظمت عقاب را بیشتر میکند أَ فَمَنْ هُوَ قائِمٌ عَلی کُلِّ نَفْسٍ بِما کَسَ بَتْ یعنی
کسی که مدبر تمام جهان است و متوجه تمام اعمال مردم است بطوري که از نظر او عملی مخفی نیست مانند کسی است که این
قدرت را ندارد چون بتها بر اینکه منظور همان بتها است این آیه دلالت میکند وَ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ قُلْ سَمُّوهُمْ براي خدا شریک
قرار دادهاند بگو آنها را با لقبها که شایسته آن هستند بخوانند و کارهایی که انجام میدهند به آنها نسبت دهند اگر شریک خدایند،
چنانچه خدا را به رازق و خالق و محیی و ممیت نسبت میدهند.
گفته شده یعنی بنامید آنها را با همان صفاتی که دارند بعد دقت کنید ببینید با این صفاتی که دارند شایسته عبادت و خدائی هستند.
گفتهاند یعنی آنها نامی که موجب عبادتشان شود ندارند و این سخن براي حقارت و بیارزشی بتها است و گفتهاند یعنی نام ببرید
چه را آفریدهاند یا بگوئید چه نفع و چه ضرري رساندهاند.
أَمْ تُنَبِّئُونَهُ بِما لا یَعْلَمُ فِی الْأَرْضِ یعنی به خدا اطلاع میدهید از شریکی که او از آن مطلع نیست به این معنی که وجود ندارد تا
اطلاع از آن داشته باشد أَمْ بِظاهِرٍ مِنَ الْقَوْلِ یا سخنی سرسرکی میگوئید و حرف غیر واقعی معنی اینست که فقط یک حرف است
نه واقعیتی داشته باشد گفتهاند یا شما به ظاهر کتابی که خدا فرستاده آنها را خدا نامیدهاید بدین وسیله خداوند توضیح میدهد که
دلیل عقلی و نقلی وجود ندارد که اینها استحقاق پرستش داشته باشند.
بَلْ زُیِّنَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مَکْرُهُمْ یعنی این حرف را رها کن شیطان کفر را به نظر آنها آراسته زیرا مکر و حیلهاي که نسبت به پیامبر روا
میدارند کفري است براي آنها بعضی
ص: 80
گفتهاند یعنی رهبران و ستمگران این دروغگوئی و ستمگري را براي آنها آراستهاند.
در باره آیه الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَفْرَحُونَ مینویسد: منظور اصحاب پیامبر است که قرآن به آنها عنایت شده شادند یا مؤمنین اهل
کتاب.
در باره آیه وَ إِنْ ما نُرِیَنَّکَ بَعْضَ الَّذِي نَعِدُهُمْ مینویسد: یعنی یک جمله از یاري و پیروزي مؤمنین بر آن کفار همین است که تو
یعنی یا قبل از نشان دادن این مطلب ترا به سوي خود « أَوْ نَتَوَفَّیَنَّکَ » . قدرت جنگ و اسارت و غنیمت اموال آنها را پیدا میکنی
میخوانیم و با این آیه خداوند توضیح میدهد که بعضی از این پیروزیها در زمان حیات پیامبر و بعضی از آنها بعد از فوت پیامبر
تو باید تبلیغ کنی و ما به حساب آنها خواهیم رسید « فإنما علیک » است یعنی منتظر نباش که تمام اینها در زمان حیات تو اتفاق افتد
و کیفرشان خواهیم نمود.
در باره آیه وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ بعضی گفتهاند منظور خدا است که علم کتاب دارد و گفته شده مؤمنین اهل کتاب و از حضرت
باقر و صادق با سندهاي متعددي رسیده که منظور علی بن ابی طالب و ائمه هدي علیهم السلام هستند که داراي علم کتابند.
مَثَلُ الَّذِینَ :« إلی قوله » الر کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلی صِ راطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ :«14» ابراهیم
کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمالُهُمْ کَرَمادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یَوْمٍ عاصِفٍ لا یَقْدِرُونَ مِمَّا کَسَبُوا عَلی شَیْءٍ ذلِکَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعِیدُ
.20 - أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَ یَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِیدٍ وَ ما ذلِکَ عَلَی اللَّهِ بِعَزِیزٍ 1
صفحه 53 از 211
أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ ضَ رَبَ اللَّهُ مَثَلًا کَلِمَۀً طَیِّبَۀً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَۀٍ أَصْلُها ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِی السَّماءِ تُؤْتِی أُکُلَها کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّها وَ :« و قال تعالی »
یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ
.26 - وَ مَثَلُ کَلِمَۀٍ خَبِیثَۀٍ کَشَجَرَةٍ خَبِیثَۀٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ ما لَها مِنْ قَرارٍ 24
أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ :« و قال سبحانه »
.30 - جَهَنَّمَ یَصْلَوْنَها وَ بِئْسَ الْقَرارُ* وَ جَعَلُوا لِلَّهِ أَنْداداً لِیُضِلُّوا عَنْ سَبِیلِهِ قُلْ تَمَتَّعُوا فَإِنَّ مَصِیرَکُمْ إِلَی النَّارِ 28
در باره آیه مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ یعنی اعمال آنها همچون تودههاي خاکستري است که طوفانی بر آن برسد آنها را بصورت
ذرات پراکنده نماید فِی یَوْمٍ عاصِفٍ یعنی در
ص: 81
یک روز تندبادي. همان طوري که هیچ کس قدرت ندارد این خاکسترها را جمعآوري کند و از آنها بهرهاي ببرد همین طور این
کافران نیز سودي از اعمال خود نمیبرند.
در باره آیه کَلِمَۀً طَیِّبَۀً منظور از کلمه طیبه توحید است، بعضی گفتهاند هر سخنی را که خداوند امر کرده باشد کَشَجَرَةٍ طَیِّبَۀٍ أَصْلُها
ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِی السَّماءِ یعنی چون درخت خوشنژاد و تنومندي است که در اعماق زمین ریشه دوانده و شاخ و بال و میوه آن
آسمان را فرا گرفته منظور بلندي و ارزش آن است گفتهاند این درخت خرما است و بعضی گفتهاند درختی است در بهشت.
ابن عقده از حضرت ابو جعفر علیه السلام نقل کرده که فرمود درخت، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است و تنه آن علی (ع) و
شاخههاي درخت فاطمه زهرا علیها السلام و میوه آن اولاد فاطمه علیها السلام هستند و برگ درخت شیعیان مایند فرمود یکی از
شیعیان ما که فوت میکند برگی از آن درخت فرو میریزد و هر گاه فرزندي از شیعیان ما بدنیا آید بجاي آن برگ ریخته برگی بر
میآید.
تُؤْتِی أُکُلَها یعنی از آن درخت بار میآید خوردنیها کُلَّ حِینٍ یعنی در هر شش ماه این نظر ابن عباس است حضرت باقر (ع) فرمود
یعنی در هر سال بعضی گفته در هر صبح و شام و برخی نیز میگویند در تمام اوقات.
گفتهاند خداوند ایمان را به درخت خرما تشبیه نموده به جهت ثبات و پایداري ایمان در دل مؤمن همانند استواري درخت خرما
بوسیله ریشهاش. و بالا رفتن عمل مؤمن را بسوي آسمان تشبیه نموده به شاخههاي برآمده درخت خرما. و تشبیه نموده بهره و منافعی
که مؤمنین از اعمال خود میبرند به میوه درخت خرما که در تمام سال از آن بصورت رطب خرماي تازه و خرماي معمولی استفاده
میشود.
گفتهاند معنی این آیه تُؤْتِی أُکُلَها کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّها منظور رفتار وي و دستور العملهائی است که ائمه علیهم السلام در مورد حلال
و حرام به شیعیان خود میدهند.
وَ مَثَلُ کَلِمَ ۀٍ خَبِیثَۀٍ منظور کلمه شرك و کفر است بعضی گفتهاند هر سخنی که در راه معصیت خدا باشد مانند درخت ناپاك و
آلوده است و آن درخت را میگویند حنظل است بعضی نیز میگویند هر درختی که چنین مشخصاتی را داشته باشد. در روز زمین
پایدار
ص: 82
.«1» نباشد بعضی میگویند منظور پیچک است
ابو الجارود از حضرت باقر (ع) نقل کرده که فرمود این آیه مثل براي بنی امیه است اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ یعنی به زمین چسبیده و
پیکر آن از زمین جداست ما لَها مِنْ قَرارٍ یعنی این درخت قرار و ثباتی ندارد باد آن را از جاي میکند و با خود میبرد.
همان طوري که چنین درختی ثبات و قراري ندارد و کسی از آن بهره نمیبرد همین طور کلمه خبیثه بهرهاي براي صاحب آن
صفحه 54 از 211
ندارد.
در باره آیه أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً یعنی بوسیله محمد صلی الله علیه و آله نعمت خدا را شناختند منظور اینست که
محمد (ص) را شناختند ولی منکر او شدند به جاي سپاسگزاري کفران نعمت کردند از حضرت صادق (ع) روایت شده که فرمود:
ما هستیم آن نعمت خدا که به مردم ارزانی داشته و بوسیله ما رستگار شدهاند رستگاران ممکن است منظور همه نعمتهاي خدا باشد
که بسیارند آنها را تغییر دادند چون به جاي سپاسگزاري کفران نمودند. در منظور آیه اختلاف شده حضرت امیر المؤمنین (ع) و ابن
عباس و ابن جبیر و دیگران گفتهاند منظور کفار قریش هستند که پیامبر را تکذیب کردند و به دشمنی و جنگ با او پرداختند.
مردي از امیر المؤمنین (ع) از تفسیر این آیه سؤال کرد، در جواب فرمود آن دو نابکار قریش بنو امیه و بنی مغیره هستند اما بنی امیه
مدتها بهرهمند شدند ولی بنو مغیره را در جنگ بدر از پاي درآوردند.
بعضی گفتهاند منظور جبله بن الایهم و پیروان او از عرب هستند که نصرانی شده و به روم رفتند.
وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ یعنی طرفداران خود را به نابودي کشاندند.
الر تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ وَ قُرْآنٍ مُبِینٍ :«15» الحجر
رُبَما یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ کانُوا مُسْلِمِینَ
ذَرْهُمْ یَأْکُلُوا وَ یَتَمَتَّعُوا وَ یُلْهِهِمُ الْأَمَلُ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ
وَ قالُوا یا أَیُّهَا الَّذِي نُزِّلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ إِنَّکَ لَمَجْنُونٌ :« إلی قوله »
لَوْ ما تَأْتِینا بِالْمَلائِکَۀِ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ* ما نُنَزِّلُ الْمَلائِکَۀَ إِلَّا بِالْحَقِّ وَ ما کانُوا إِذاً مُنْظَرِینَ
إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ
ص: 83
وَ لَوْ فَتَحْنا عَلَیْهِمْ باباً مِنَ السَّماءِ فَظَلُّوا فِیهِ یَعْرُجُونَ :« إلی قوله »
وَ ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما إِلَّا بِالْحَقِّ وَ إِنَّ السَّاعَۀَ لَآتِیَۀٌ :« إلی قوله » لَقالُوا إِنَّما سُکِّرَتْ أَبْصارُنا بَلْ نَحْنُ قَوْمٌ مَسْحُورُونَ
فَاصْفَحِ الصَّفْحَ الْجَمِیلَ
إِنَّ رَبَّکَ هُوَ الْخَلَّاقُ الْعَلِیمُ
وَ لَقَدْ آتَیْناكَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ* لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ وَ لا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ وَ اخْفِضْ جَناحَکَ
لِلْمُؤْمِنِینَ* وَ قُلْ إِنِّی أَنَا النَّذِیرُ الْمُبِینُ
کَما أَنْزَلْنا عَلَی الْمُقْتَسِمِینَ
الَّذِینَ جَعَلُوا الْقُرْآنَ عِضِینَ
فَوَ رَبِّکَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ
عَمَّا کانُوا یَعْمَلُونَ
فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ
إِنَّا کَفَیْناكَ الْمُسْتَهْزِئِینَ* الَّذِینَ یَجْعَلُونَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ
وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّکَ یَضِیقُ صَدْرُكَ بِما یَقُولُونَ
.99 - فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَ کُنْ مِنَ السَّاجِدِینَ* وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّی یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ 1
در باره آیه رُبَما یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا مینویسد: بسیار دوست دارند کافران یعنی در عالم آخرت وقتی مسلمانان رهسپار بهشت شوند و
کافران بسوي جهنم که کاش مسلمانان بودند.
صفحه 55 از 211
ما نُنَزِّلُ الْمَلائِکَ ۀَ إِلَّا بِالْحَقِّ یعنی ما ملائکه را نازل نمیکنیم مگر به مرگ یا با عذابی که موجب استیصال آنها شود اگر ایمان
نیاورند یا با رسالت وَ ما کانُوا إِذاً مُنْظَرِینَ یعنی وقتی ملائکه نازل شوند دیگر به آنها مهلت داده نخواهد شد.
إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ یعنی قرآن را وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ یعنی ما حفظ میکنیم آن را از زیاده و نقصان و تغییر و تحریف. بعضی گفتهاند
یعنی حفظ میکنیم قرآن را از حیله و تزویر مشرکین که نتوانند آن را نابود کنند و نمیگذاریم کهنه شود یا به فراموشی سپرده
گردد. گفته شده: ما نگهبان محمد (ص) هستیم وَ لَوْ فَتَحْنا عَلَیْهِمْ باباً مِنَ السَّماءِ فَظَلُّوا فِیهِ یَعْرُجُونَ یعنی اگر براي مشرکان دربی از
آسمان بگشائیم که ملائکه پیوسته از این درب فرود آیند و بالا روند بعضی گفتهاند خود این مشرکان از این درب به آسمان بالا
روند و ملکوت آسمان را مشاهده کنند لَقالُوا إِنَّما سُکِّرَتْ أَبْصارُنا میگویند چشمهاي ما را پوشاندهاند گفتهاند متحیر شده و
نمیتوانند نگاه کنند بَلْ نَحْنُ قَوْمٌ مَسْحُورُونَ ما را محمد سحر کرده نمیتوانیم واقعیت را درك کنیم.
در باره آیه لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ مینویسد: یعنی چشم مدار به این کفار که آنها را بهرهمند کردهایم از انواع
مختلف چهارپایان و اولاد و سایر زرق و برقهاي
ص: 84
در آیه بنا به حالیت منصوب است و منظور اشیاء و امثال است بعضی آیه را چنین تفسیر نمودهاند در « أَزْواجاً » دنیوي که بنا بر این
چشم تو جلوه نکند و خیره نشوي به آنچه ما به گروهی از مشرکین دادهایم و اندوهناك نباش بر آنها اگر ایمان نیاورند و عذاب بر
آنها نازل شد وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِلْمُؤْمِنِینَ یعنی نسبت به مؤمنین متواضع باش.
کَما أَنْزَلْنا عَلَی الْمُقْتَسِمِینَ یعنی نازل کردیم قرآن را بر تو چنانچه بر یهود و نصاري نازل کردي
ابن عباس گفته است معنی آیه اینست: من شما را میترسانم از عذابی که بر مقتسمین که در راه مکه بودند نازل کردیم که مانع از
ایمان آوردن مردم به پیامبر میشدند. مقاتل میگوید آنها شانزده نفر بودند که ولید بن مغیره آنها را مامور کرده بود بر سر راه
حجاج و زائرین بیت الله بایستند و به آنها بگویند مبادا فریب این مردي که در میان ما مدعی نبوت شده بخورید خداوند بر آنها
عذابی نازل کرد که به بدترین صورت مردند. سپس آنها را به صفاتی که داشتند معرفی میکند کسانی که قرآن را تکه تکه
نمودند گفتند سحر است.
داستانهاي گذشته است و گفتند دروغ به خدا نسبت داده شد.
فَاصْ دَعْ بِما تُؤْمَرُ یعنی اظهار کن و آشکارا به ماموریت خویش بپرداز بدون ترس وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ یعنی با مشرکان به
مخاصمت نپرداز تا وقتی که دستور جنگ با آنها را به تو بدهم و توجهی به ایشان مکن و از آنها مترس تا هنگام مرگ حَتَّی یَأْتِیَکَ
الْیَقِینُ.
أَتی أَمْرُ اللَّهِ فَلا تَسْتَعْجِلُوهُ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ :«16» النحل
یُنَزِّلُ الْمَلائِکَۀَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ أَنْ أَنْذِرُوا أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا أَنَا فَاتَّقُونِ
وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ :« إلی قوله » أَ فَمَنْ یَخْلُقُ کَمَنْ لا یَخْلُقُ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ :« إلی قوله » خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ
مِنْ دُونِ اللَّهِ لا یَخْلُقُونَ شَیْئاً وَ هُمْ یُخْلَقُونَ
أَمْواتٌ غَیْرُ أَحْیاءٍ وَ ما یَشْعُرُونَ أَیَّانَ یُبْعَثُونَ* إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ فَالَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ قُلُوبُهُمْ مُنْکِرَةٌ وَ هُمْ مُسْتَکْبِرُونَ
لا جَرَمَ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ* إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْتَکْبِرِینَ
وَ إِذا قِیلَ
ص: 85
لَهُمْ ما ذا أَنْزَلَ رَبُّکُمْ قالُوا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ* لِیَحْمِلُوا أَوْزارَهُمْ کامِلَۀً یَوْمَ الْقِیامَۀِ وَ مِنْ أَوْزارِ الَّذِینَ یُضِ لُّونَهُمْ بِغَیْرِ عِلْمٍ أَلا ساءَ ما یَزِرُونَ
صفحه 56 از 211
وَ قالَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا لَوْ شاءَ اللَّهُ ما عَبَدْنا مِنْ دُونِهِ مِنْ شَیْءٍ نَحْنُ وَ لا آباؤُنا وَ لا حَرَّمْنا مِنْ دُونِهِ مِنْ شَیْءٍ کَ ذلِکَ فَعَلَ :« إلی قوله »
إِنْ تَحْرِصْ عَلی هُداهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِي مَنْ یُضِلُّ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِ رِینَ :« إلی قوله » الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَهَلْ عَلَی الرُّسُلِ إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِینُ
وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ :« إلی قوله »
أَ فَأَمِنَ الَّذِینَ مَکَرُوا السَّیِّئاتِ أَنْ یَخْسِفَ اللَّهُ بِهِمُ الْأَرْضَ أَوْ یَأْتِیَهُمُ الْعَذابُ مِنْ حَیْثُ لا یَشْعُرُونَ
أَوْ یَأْخُذَهُمْ فِی تَقَلُّبِهِمْ فَما هُمْ بِمُعْجِزِینَ
أَوْ یَأْخُذَهُمْ عَلی تَخَوُّفٍ فَإِنَّ رَبَّکُمْ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ
أَ وَ لَمْ یَرَوْا إِلی ما خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَیْءٍ یَتَفَیَّؤُا ظِلالُهُ عَنِ الْیَمِینِ وَ الشَّمائِلِ سُجَّداً لِلَّهِ وَ هُمْ داخِرُونَ
وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ دابَّۀٍ وَ الْمَلائِکَۀُ وَ هُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ
یَخافُونَ رَبَّهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ
وَ قالَ اللَّهُ لا تَتَّخِذُوا إِلهَیْنِ اثْنَیْنِ إِنَّما هُوَ إِلهٌ واحِدٌ فَإِیَّايَ فَارْهَبُونِ
وَ لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لَهُ الدِّینُ واصِباً أَ فَغَیْرَ اللَّهِ تَتَّقُونَ
وَ ما بِکُمْ مِنْ نِعْمَۀٍ فَمِنَ اللَّهِ ثُمَّ إِذا مَسَّکُمُ الضُّرُّ فَإِلَیْهِ تَجْئَرُونَ
ثُمَّ إِذا کَشَفَ الضُّرَّ عَنْکُمْ إِذا فَرِیقٌ مِنْکُمْ بِرَبِّهِمْ یُشْرِکُونَ
لِیَکْفُرُوا بِما آتَیْناهُمْ فَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ
وَ یَجْعَلُونَ لِما لا یَعْلَمُونَ نَصِیباً مِمَّا رَزَقْناهُمْ تَاللَّهِ لَتُسْئَلُنَّ عَمَّا کُنْتُمْ تَفْتَرُونَ
وَ یَجْعَلُونَ لِلَّهِ الْبَناتِ سُبْحانَهُ وَ لَهُمْ ما یَشْتَهُونَ
وَ إِذا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالْأُنْثی ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَ  دا وَ هُوَ کَظِیمٌ
وَ یَجْعَلُونَ لِلَّهِ ما :« ألی قوله تعالی » یَتَواري مِنَ الْقَوْمِ مِنْ سُوءِ ما بُشِّرَ بِهِ أَ یُمْسِکُهُ عَلی هُونٍ أَمْ یَدُسُّهُ فِی التُّرابِ أَلا ساءَ ما یَحْکُمُونَ
وَ ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ إِلَّا لِتُبَیِّنَ :« إلی قوله » یَکْرَهُونَ وَ تَصِفُ أَلْسِنَتُهُمُ الْکَذِبَ أَنَّ لَهُمُ الْحُسْنی لا جَرَمَ أَنَّ لَهُمُ النَّارَ وَ أَنَّهُمْ مُفْرَطُونَ
وَ اللَّهُ فَضَّلَ بَعْ َ ض کُمْ عَلی بَعْضٍ فِی الرِّزْقِ فَمَ ا الَّذِینَ فُضِّلُوا بِرَادِّي :« إلی قوله » لَهُمُ الَّذِي اخْتَلَفُوا فِیهِ وَ هُديً وَ رَحْمَ ۀً لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ
وَ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَمْلِکُ لَهُمْ رِزْقاً مِنَ :« إلی قوله » رِزْقِهِمْ عَلی ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُمْ فَهُمْ فِیهِ سَواءٌ أَ فَبِنِعْمَ ۀِ اللَّهِ یَجْحَ دُونَ
السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ شَیْئاً وَ لا یَسْتَطِیعُونَ
فَلا تَضْ رِبُوا لِلَّهِ الْأَمْثالَ إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ* ضَ رَبَ اللَّهُ مَثَلًا عَبْداً مَمْلُوکاً لا یَقْدِرُ عَلی شَیْءٍ وَ مَنْ رَزَقْناهُ مِنَّا رِزْقاً حَسَ ناً فَهُوَ
یُنْفِقُ مِنْهُ سِ  را وَ جَهْراً هَلْ یَسْتَوُونَ
الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ
وَ ضَ رَبَ اللَّهُ مَثَلًا رَجُلَیْنِ أَحَ دُهُما أَبْکَمُ لا یَقْدِرُ عَلی شَیْءٍ وَ هُوَ کَلٌّ عَلی مَوْلاهُ أَیْنَما یُوَجِّهْهُ لا یَأْتِ بِخَیْرٍ هَلْ یَسْتَوِي هُوَ وَ مَنْ یَأْمُرُ
:« إلی قوله » بِالْعَدْلِ وَ هُوَ عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ
ص: 86
فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما عَلَیْکَ الْبَلاغُ الْمُبِینُ
وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُ لِّ شَیْءٍ وَ هُديً وَ رَحْمَ ۀً وَ بُشْري :« إلی قوله » یَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللَّهِ ثُمَّ یُنْکِرُونَها وَ أَکْثَرُهُمُ الْکافِرُونَ
وَ أَوْفُوا بِعَهْدِ اللَّهِ إِذا عاهَدْتُمْ وَ لا تَنْقُضُوا الْأَیْمانَ بَعْدَ تَوْکِیدِها وَ قَدْ جَعَلْتُمُ اللَّهَ عَلَیْکُمْ کَفِیلًا إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما :« إلی قوله » لِلْمُسْلِمِینَ
تَفْعَلُونَ
وَ لا تَکُونُوا کَالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنْکاثاً تَتَّخِ ذُونَ أَیْمانَکُمْ دَخَلًا بَیْنَکُمْ أَنْ تَکُونَ أُمَّۀٌ هِیَ أَرْبی مِنْ أُمَّۀٍ إِنَّما یَبْلُوکُمُ اللَّهُ بِهِ وَ
صفحه 57 از 211
لَیُبَیِّنَنَّ لَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَۀِ ما کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ* وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَعَلَکُمْ أُمَّۀً واحِ دَةً وَ لکِنْ یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِي مَنْ یَشاءُ وَ لَتُسْئَلُنَّ عَمَّا
کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ* وَ لا تَتَّخِ ذُوا أَیْمانَکُمْ دَخَلًا بَیْنَکُمْ فَتَزِلَّ قَدَمٌ بَعْدَ ثُبُوتِها وَ تَذُوقُوا السُّوءَ بِما صَ دَدْتُمْ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ لَکُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ
وَ إِذا بَدَّلْنا آیَۀً مَکانَ آیَۀٍ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما یُنَزِّلُ قالُوا إِنَّما أَنْتَ مُفْتَرٍ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ* قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّکَ :« إلی قوله »
بِالْحَقِّ لِیُثَبِّتَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هُديً وَ بُشْري لِلْمُسْلِمِینَ* وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّما یُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِسانُ الَّذِي یُلْحِدُونَ إِلَیْهِ أَعْجَمِیٌّ وَ هذا
.123 - ثُمَّ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّۀَ إِبْراهِیمَ حَنِیفاً وَ ما کانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ 1 :« إلی قوله » لِسانٌ عَرَبِیٌّ مُبِینٌ
ادْعُ إِلی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَۀِ وَ الْمَوْعِظَۀِ الْحَسَ نَۀِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ وَ :« و قال سبحانه »
وَ اصْبِرْ وَ ما صَبْرُكَ إِلَّا بِاللَّهِ وَ لا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ وَ لا تَکُ فِی ضَ یْقٍ مِمَّا یَمْکُرُونَ* إِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذِینَ اتَّقَوْا :« إلی قوله » هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ
.128 - وَ الَّذِینَ هُمْ مُحْسِنُونَ 125
یعنی واقعا این بمنزله قسم است. « لا جَرَمَ » در باره آیه أَمْواتٌ غَیْرُ أَحْیاءٍ مینویسد: یعنی بتها و کفار مردگانند
در باره آیه أَوْ یَأْخُذَهُمْ فِی تَقَلُّبِهِمْ یعنی دچار عذاب شوند در رفت و آمدهائی که در سفر و تجارت میکنند. بعضی گفتهاند منظور
اینست که در تمام شب و روز از آن جمله از این پهلو به آن پهلوشان شب در رختخواب را نیز فرا میگیرد فَما هُمْ بِمُعْجِزِینَ یعنی
چنان نیست که از دست ما بگریزند و قدرتی بتواند جلو عذابی را که خداوند جهت آنها مقرر کرده بگیرد.
أَوْ یَأْخُ ذَهُمْ عَلی تَخَوُّفٍ مینویسد: بیشتر مفسرین گفتهاند یعنی آنها را بوسیله نقص و کمبود میگیریم تا به کشته شدن و یا به
مرگ یعنی از دور و بر آنها کم میکنیم یکی یکی
ص: 87
میگیریم تا تمام آنها را هلاك نمائیم.
گفتهاند یعنی در حال ترس ایشان از عذاب یَتَفَیَّؤُا ظِلالُهُ میفرماید نمیبینند آنچه خداوند آفریده سایههایشان در حال سجده به چپ
و راست میروند و معنی سجده کردن سایه همان تمایل آن است به چپ و راست چنانچه قبلا گذشت بعضی نیز گفتهاند منظور از
سایه خود شخص است نه سایه او و این نوع تعبیر در سخنان عرب نمونه زیاد دارد.
وَ هُمْ داخِرُونَ یعنی آنها کوچک و خوارند خداوند در این آیه توجه میدهد که تمام اشیاء کوچکی و خضوع نسبت به او دارند
بطوري که شاهد نیازمندي آنها است بخالق و مدبر خود اشیاء نیز در این مورد مانند همان بندگان در حال سجده هستند وَ لَهُ الدِّینُ
واصِباً یعنی اطاعت از او پیوسته و براي همیشه لازم است بعضی گفتهاند یعنی به طور خالص.
نَصِ یباً مِمَّا رَزَقْناهُمْ مقداري از روزي خود را اختصاص میدهند به چیزهائی که نمیدانند منظور همان چیزهائی است که در سوره
انعام گذشت که از زراعتها و چهارپایان مقداري را اختصاص به خدایان خود میدهند وَ لَهُمْ ما یَشْتَهُونَ یعنی براي خود آنچه را
.« و براي خداوند دخترها را نسبت میدهند » دوست میدارند قرار میدهند منظور پسرها است
وَ هُوَ کَظِیمٌ یعنی از شنیدن تولد دختر غرق در خشم و اندوه میشود أَ یُمْسِکُهُ عَلی هُونٍ أَمْ یَدُسُّهُ فِی التُّرابِ یعنی در باره دختري که
برایش متولد شده چارهاندیشی میکند که او را با کمال خواري و بیچارگی نگه دارد یا درون خاك پنهانش کند و زنده بگورش
کند این همان عملی بود که از عادات اعراب به شمار میرفت هنگام زایمان گودالی کوچک میکند و اگر دختر متولد میشد او
را درون همان گودال میانداخت و بر رویش خاك میریخت تا زنده زنده بمیرد این عمل را از ترس فقر و تنگدستی انجام
میدادند.
وَ یَجْعَلُونَ لِلَّهِ ما یَکْرَهُونَ براي خدا دختران را نسبت میدهند که خودشان ناپسند میشمارند أَنَّ لَهُمُ الْحُسْنی منظور اینست که براي
خودشان خوبها که پسرانند بر میگزینند بعضی گفتهاند منظور اینست که در آخرت پاداش نیکو را به خود اختصاص میدهند وَ
أَنَّهُمْ مُفْرَطُونَ یعنی آنها را به جانب آتش جهنم به سرعت میبرند.
صفحه 58 از 211
در باره آیه فَمَا الَّذِینَ فُضِّلُوا مینویسد: در مورد این آیه دو نوع تفسیر شده.
ص: 88
اول: یعنی عربها غلام و کنیز خود را شریک در اموال و خانواده خود نمیکردند تا با آنها مساوي باشند و این عمل را نقص
میپنداشتند به همین جهت نمیپسندیدند با اینکه آنها بندگان مرا شریک در ملک و قدرت من میدانستند و عبادت و تقرب به
آنها را لازم میشمردند همان طوري که مرا نیز عبادت میکردند (منظور اینست که آنها با بندگان خود به مساوات رفتار نمیکردند
ولی مرا با بندگان خودم و آفریدههایم مساوي قرار میداد ندهم براي بتها عبادت میکردند هم براي خدا).
دوم: یعنی این مردمان آزاد که خداوند آنها را در روزي و مال دنیا برتري بخشیده خرج بندگان خود را نمیدهند و روزي دهنده
آنها نیستند بلکه خداوند به مالک و مملوك هر دو روزي میبخشد زیرا آنچه مالک به مملوك خود میدهد از روزي است که
خداوند به او بخشیده پس مالک و مملوك هر دو مساوي هستند.
در باره وَ مَنْ رَزَقْناهُ مِنَّا رِزْقاً حَسَ ناً یعنی شخص آزادي را که به او روزي بخشیدیم و نعمت و مال ارزانی داشتیم او در پنهان و
آشکارا انفاق میکند و از کسی باك ندارد هَلْ یَسْتَوُونَ یعنی دو نفر که از نظر خلقت با هم مساوي هستند وقتی یکی قدرت داشته
باشد و بتواند انفاق کند با آن دیگري که قدرت انفاق ندارد مساوي نیستند پس چگونه تساوي برقرار میکنید بین سنگ و بتهایی
که شعور ندارند و قدرت حرکت بر ایشان نیست با خداوند عزیزي که قادر بر هر چیزي است و رازق تمام موجودات است.
بعضی گفتهاند این مثل در باره کافر و مؤمن است زیرا کافر هیچ خیر و بهرهاي ندارد ولی مؤمن کسب خیر و پاداش میکند.
وَ ضَ رَبَ اللَّهُ مَثَلًا رَجُلَیْنِ أَحَ دُهُما أَبْکَمُ لا یَقْدِرُ عَلی شَیْءٍ خداوند مثل میزند دو نفر را که یکی از آنها لال است و هیچ نمیتواند
سخن بگوید (یا نمیتواند تشخیص و تمیز بدهد) او باري گران بر دوش کفیل خود است هر کجا او را بفرستد موجب سود و
بهرهاي براي مولاي خود نمیشود و به هر کاري که او را بفرستد نتیجهاي از او نخواهد برد آیا مساوي هست این لال با آن کسی
که زبان گویا دارد و امر به عدل و دادگري میکند و خود بر صراط مستقیم و راه حقیقت قرار دارد.
در مورد این آیه نیز دو وجه نقل شده اول اینکه آیه مثلی است براي دو نفر که یکی امید
ص: 89
خیر از او هست و دیگري هیچ امیدي به او نیست با اینکه اصل خیر از جانب خدا است چگونه برابري قرار میدهند بین چنین کسی
که همه خیرها از جانب اوست و آن کس که هیچ امیدي از او نیست در عبادت و ستایش.
دوم ابن عباس میگوید: این آیه مثل براي کافر و مؤمن است. لال کافر است و آن کس که زبان گویا دارد و امر به عدالت میکند
مؤمن این مطلب را عطاء گفته است.
لال ابی بن خلف و بندهاي که امر به عدالت میکند حمزه و عثمان بن مظعون است.
بعضی گفتهاند: لال هاشم بن عمرو بن حارث قریشی که دشمن پیامبر صلی الله علیه و آله بود و مردي بخیل و بیفایده بود.
و در باره آیه وَ لا تَنْقُضُوا الْأَیْمانَ بَعْدَ تَوْکِیدِها مینویسد: این آیه در باره کسانی نازل شده است که با پیامبر اکرم به اسلام بیعت
کردند خداوند به مسلمانان میفرماید مبادا کثرت مشرکین و تعداد زیاد آنها و قلت مسلمانان موجب شود که شما نقض پیمان کنید
خداوند نگهبان شما است و در پیمانی که بستهاید پایدار باشید.
بعضی گفتهاند این آیه در مورد گروهی نازل شد که با گروه دیگر هم قسم شده بودند گروه دیگري پیش آنها آمده گفتند ما از
آنها که هم پیمان شما شدهاند قويتر و با شخصیتتریم پیمان خود را با آنها بشکنید و با ما هم پیمان شوید.
وَ لا تَکُونُوا کَالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَها یعنی مانند آن زن نباشید که نخهاي خود را در هم پاشید بعد از اینکه بهم پیوسته بود براي رشتن و
آن زنی احمق از قریش بود که تا نیمه روز با کنیزان خود نخ میرشت بعد به آنها میگفت رشتههاي خود را در هم بپاشید و همین
صفحه 59 از 211
کار را عادت خود قرار داده بود او ریطه دختر عمرو بن کعب نام داشت و به او خرماء مکه میگفتند.
تَتَّخِذُونَ أَیْمانَکُمْ دَخَلًا بَیْنَکُمْ ایمان خود را وسیله خیانت و دغلبازي قرار دهید أَنْ تَکُونَ أُمَّۀٌ هِیَ أَرْبی مِنْ أُمَّۀٍ بواسطه اینکه گروهی
اکثریت بر دیگران دارند و یا از گروه دیگر برترند فَتَزِلَّ قَدَمٌ بَعْدَ ثُبُوتِها یعنی موجب انحراف شما میشود بعد از اینکه هدایت
یافتهاید.
در باره آیه وَ إِذا بَدَّلْنا آیَۀً مَکانَ آیَۀٍ مینویسد: یعنی وقتی آیهاي را نسخ کنیم و آیه دیگر را جایگزین آن نمائیم قالُوا إِنَّما أَنْتَ
مُفْتَرٍ. ابن عباس گفته است: مخالفین اسلام
ص: 90
میگفتند حضرت محمد صلی الله علیه و آله یاران خود را به مسخره گرفته امروز آنها را به کاري دستور میدهد فردا باز به کار
دیگر و به دروغ این کار را میکند و از خود میتراشد.
وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّما یُعَلِّمُهُ بَشَرٌ ما میدانیم که آنها میگویند این حرفها را از یک شخص میآموزد.
ابن عباس میگوید: قریش مدعی بود که غلامی رومی و مسیحی به نام بلعام به پیامبر آموزش میدهد ضحاك گفته است منظور از
آن شخص سلمان فارسی است میگفتند پیامبر داستانها را از سلمان یاد میگرفت مجاهد و قتاده گفتهاند: منظور از آن شخص
غلامی رومی بود که تعلق به بنی حضرم داشت به نام یعیش یا عائش کتابی داشت او مسلمان شد و اسلامی نیکو داشت.
عبد الله بن مسلم گفت دو غلام نصرانی در جاهلیت از اهالی عین التمر بودند به نام یسار و جبیر به شغل شمشیر سازي اشتغال
داشتند کتابی را به زبان خود میخواندند گاهی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از کنار آنها رد میشد و خواندن ایشان را گوش
میداد گفتند از این دو غلام یاد گرفته، خداوند دروغ آنها را فاش نمود و تکذیبشان کرده با این آیه لِسانُ الَّذِي یُلْحِ دُونَ إِلَیْهِ
أَعْجَمِیٌّ یعنی زبانی که شما نسبت میدهید از آن آموخته است غیر عربی است و زبانی غیر فصیح میباشد وَ هذا لِسانٌ عَرَبِیٌّ مُبِینٌ
یعنی جاي هیچ شک و شبههاي نیست وقتی عرب عاجز و ناتوان از آوردن مثل قرآن باشند با اینکه به زبان آنها است چگونه
میتوانند غیر عرب زبانان چنین بدو بیاموزند.
إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یَهْدِي لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ وَ یُبَشِّرُ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْراً کَبِیراً :«17» الإسراء
ذلِکَ مِمَّا أَوْحی إِلَیْکَ رَبُّکَ مِنَ الْحِکْمَۀِ وَ لا تَجْعَلْ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ :« إلی قوله » وَ أَنَّ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِیماً
فَتُلْقی فِی جَهَنَّمَ مَلُوماً مَدْحُوراً
أَ فَأَصْفاکُمْ رَبُّکُمْ بِالْبَنِینَ وَ اتَّخَذَ مِنَ الْمَلائِکَۀِ إِناثاً إِنَّکُمْ لَتَقُولُونَ قَوْلًا عَظِیماً
وَ لَقَدْ صَرَّفْنا فِی هذَا الْقُرْآنِ لِیَذَّکَّرُوا وَ ما یَزِیدُهُمْ إِلَّا نُفُوراً
وَ إِذا قَرَأْتَ :« إلی قوله » قُلْ لَوْ کانَ مَعَهُ آلِهَۀٌ کَما یَقُولُونَ إِذاً لَابْتَغَوْا إِلی ذِي الْعَرْشِ سَبِیلًا* سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یَقُولُونَ عُلُ  وا کَبِیراً
الْقُرْآنَ جَعَلْنا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ حِجاباً مَسْتُوراً
وَ جَعَلْنا عَلی قُلُوبِهِمْ أَکِنَّۀً أَنْ یَفْقَهُوهُ وَ فِی آذانِهِمْ وَقْراً وَ إِذا ذَکَرْتَ رَبَّکَ فِی الْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَّوْا عَلی أَدْبارِهِمْ نُفُوراً* نَحْنُ أَعْلَمُ بِما
ص: 91
یَسْتَمِعُونَ بِهِ إِذْ یَسْتَمِعُونَ إِلَیْکَ وَ إِذْ هُمْ نَجْوي إِذْ یَقُولُ الظَّالِمُونَ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا رَجُلًا مَسْحُوراً* انْظُرْ کَیْفَ ضَ رَبُوا لَکَ الْأَمْثالَ فَضَلُّوا
قُلِ ادْعُوا الَّذِینَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِهِ فَلا یَمْلِکُونَ کَشْفَ الضُّرِّ عَنْکُمْ وَ لا تَحْوِیلًا :« إلی قوله » فَلا یَسْتَطِیعُونَ سَبِیلًا
:« إلی قوله » أُولئِکَ الَّذِینَ یَدْعُونَ یَبْتَغُونَ إِلی رَبِّهِمُ الْوَسِیلَۀَ أَیُّهُمْ أَقْرَبُ وَ یَرْجُونَ رَحْمَتَهُ وَ یَخافُونَ عَذابَهُ إِنَّ عَذابَ رَبِّکَ کانَ مَحْذُوراً
وَ إِذْ قُلْنا لَکَ إِنَّ رَبَّکَ أَحاطَ بِالنَّاسِ وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْیَا الَّتِی أَرَیْناكَ إِلَّا فِتْنَۀً لِلنَّاسِ وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَۀَ فِی الْقُرْآنِ وَ نُخَوِّفُهُمْ فَما یَزِیدُهُمْ
وَ لَئِنْ شِئْنا لَنَذْهَبَنَّ :« إلی قوله تعالی » قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلی شاکِلَتِهِ فَرَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدي سَبِیلًا :« إلی قوله سبحانه » إِلَّا طُغْیاناً کَبِیراً
صفحه 60 از 211
بِالَّذِي أَوْحَیْنا إِلَیْکَ ثُمَّ لا تَجِدُ لَکَ بِهِ عَلَیْنا وَکِیلًا* إِلَّا رَحْمَۀً مِنْ رَبِّکَ إِنَّ فَضْلَهُ کانَ عَلَیْکَ کَبِیراً
قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً
وَ لَقَدْ صَرَّفْنا لِلنَّاسِ فِی هذَا الْقُرْآنِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ فَأَبی أَکْثَرُ النَّاسِ إِلَّا کُفُوراً
وَ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً
أَوْ تَکُونَ لَکَ جَنَّۀٌ مِنْ نَخِیلٍ وَ عِنَبٍ فَتُفَجِّرَ الْأَنْهارَ خِلالَها تَفْجِیراً
أَوْ تُسْقِطَ السَّماءَ کَما زَعَمْتَ عَلَیْنا کِسَفاً أَوْ تَأْتِیَ بِاللَّهِ وَ الْمَلائِکَۀِ قَبِیلًا
أَوْ یَکُونَ لَکَ بَیْتٌ مِنْ زُخْرُفٍ أَوْ تَرْقی فِی السَّماءِ وَ لَنْ نُؤْمِنَ لِرُقِیِّکَ حَتَّی تُنَزِّلَ عَلَیْنا کِتاباً نَقْرَؤُهُ قُلْ سُبْحانَ رَبِّی هَلْ کُنْتُ إِلَّا بَشَراً
رَسُولًا* وَ ما مَنَعَ النَّاسَ أَنْ یُؤْمِنُوا إِذْ جاءَهُمُ الْهُدي إِلَّا أَنْ قالُوا أَ بَعَثَ اللَّهُ بَشَراً رَسُولًا* قُلْ لَوْ کانَ فِی الْأَرْضِ مَلائِکَۀٌ یَمْشُونَ مُطْمَئِنِّینَ
لَنَزَّلْنا عَلَیْهِمْ مِنَ السَّماءِ مَلَکاً رَسُولًا* قُلْ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ إِنَّهُ کانَ بِعِبادِهِ خَبِیراً بَصِیراً
.100 - قُلْ لَوْ أَنْتُمْ تَمْلِکُونَ خَزائِنَ رَحْمَۀِ رَبِّی إِذاً لَأَمْسَکْتُمْ خَشْیَۀَ الْإِنْفاقِ وَ کانَ الْإِنْسانُ قَتُوراً 9 :« إلی قوله »
وَ بِالْحَقِّ أَنْزَلْناهُ وَ بِالْحَقِّ نَزَلَ وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلَّا مُبَشِّراً وَ نَذِیراً* وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَی النَّاسِ عَلی مُکْثٍ وَ نَزَّلْناهُ :« و قال تعالی »
تَنْزِیلًا* قُلْ آمِنُوا بِهِ أَوْ لا تُؤْمِنُوا إِنَّ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ إِذا یُتْلی عَلَیْهِمْ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ سُجَّداً* وَ یَقُولُونَ سُبْحانَ رَبِّنا إِنْ کانَ وَعْدُ
.109 - رَبِّنا لَمَفْعُولًا* وَ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ یَبْکُونَ وَ یَزِیدُهُمْ خُشُوعاً 105
در باره آیه لا تَجْعَلْ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ مینویسد: خطاب در این آیه به پیامبر است ولی منظور دیگران هستند تا در منع و زجر تاکید
یعنی از رحمت خدا فاصله خواهی گرفت. « مَدْحُوراً » « قرار نده با خدا خدایان دیگر » بیشتري داشته باشد
در باره آیه إِذاً لَابْتَغَوْا إِلی ذِي الْعَرْشِ سَبِیلًا مینویسد: یعنی راهی را میجویند که
ص: 92
آنها را به مالک عرش خداي بزرگ نزدیک کند چون اطلاع از عظمت و جلالش دارند اما بیشتر مفسران گفتهاند معنی آیه اینست
که راهی را میجویند که با خداوند مالک عرش به معارضه و مبارزه پردازند زیرا دو شریک در خدائی از نظر ذات برابرند ولی
یکی در طلب پیروزي بر دیگري است تا قدرت در اختیار او قرار گیرد با این توجیه میتوان آیه را دلیل بر عدم امکان بودن خداي
دیگر دانست (زیرا میفرماید اگر خدایان دیگري جز خداي یکتا بود باید در جستجوي برانداختن خداي عرش میشد و با او به
مبارزه میپرداخت).
در باره آیه وَ إِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ جَعَلْنا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ مینویسد:
کلبی گفته است منظور ابو سفیان و نضر بن حارث و ابو جهل و ام جمیل زن ابی لهب است که در موقع قرآن خواندن پیامبر اکرم
صلی الله علیه و آله و سلم خداوند او را از دیدگان آنها پنهان میداشت از کنار پیامبر رد میشدند ولی او را نمیدیدند حِجاباً
مَسْتُوراً یعنی پردهاي که بپوشانید. بعضی گفتهاند مستور و پوشیده از چشمها باشد که فقط از راه قدرت خدا است.
وَ إِذا ذَکَرْتَ رَبَّکَ فِی الْقُرْآنِ وَحْدَهُ یعنی وقتی خدا را بیگانگی بستائی و شرك را باطل نمایی وَلَّوْا عَلی أَدْبارِهِمْ نُفُوراً با تنفر تمام
از تو فرار میکنند و فاصله میگیرند منظور کفار قریش هستند. بعضی گفتهاند منظور شیاطینند. و گفته شده وقتی بسم الله الرحمن
الرحیم میشنوند فرار میکنند و برخی میگویند از شنیدن لا اله الا الله فرار مینمایند.
نَحْنُ أَعْلَمُ بِما یَسْتَمِعُونَ بِهِ إِذْ یَسْتَمِعُونَ إِلَیْکَ یعنی حال مشرکان و غرض آنها از گوش دادن به قرائت قرآن تو بر ما مخفی نیست وَ
إِذْ هُمْ نَجْوي معنی آیه اینست که ما میدانیم آنها وقتی گوش میدهند به قرآن خواندن تو و بعد که از جاي حرکت میکنند و
میروند با یک دیگر به نجوي و آهسته چه میگویند برخی میگویند ساحر است و بعضی کاهن و گروهی مدعی میشوند شاعر
است گفتهاند منظور ابو جهل و زمعه بن اسود و عمرو بن هشام و خویطب بن عبد القري است که گرد هم جمع شده در باره پیامبر
صفحه 61 از 211
به مشورت پرداختند.
ابو جهل گفت دیوانه است زمعه مدعی شد که شاعر است خویطب گفت کاهن است بعد آمدند پیش ولید بن مغیره و نظرات خود
را به او عرضه داشتند او گفت ساحر است إِذْ یَقُولُ الظَّالِمُونَ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا رَجُلًا مَسْحُوراً ستمگران گفتند پیروي نمیکنید مگر مردي
را
ص: 93
که سحر در او اثر گذاشته. در ترجمه مسحور گفتهاند یعنی سحر او را به این حالت درآورده و بعضی گفتهاند مسحور کسی است
که جنزده و گرفتار یک بیماري روانی باشد.
بعضی گفتهاند صاحب نظري که خدا او را بصورت بشر آفریده و نیز گفتهاند مسحور یعنی ساحر است مانند مستور به معنی ساتر.
قُلِ ادْعُوا الَّذِینَ زَعَمْتُمْ بگو بخوانید خدایانی را که خیال میکنید شریک خدایند منظور ملائکه و مسیح و عزیر است بعضی
میگویند منظور جن است که گروهی از اعراب جن پرست بودند ابن مسعود گفته است آنها ایمان آوردند ولی کفار به عبادت و
پرستش آنها ادامه میدادند.
در باره آیه إِنَّ رَبَّکَ أَحاطَ بِالنَّاسِ یعنی خدا اطلاع دارد از حال مردم که گناه میکنند یا اطاعت وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْیَا الَّتِی أَرَیْناكَ در
باره تفسیر آیه به اختلاف سخن گفته شده است.
بعضی گفتهاند منظور دیدن چشم است نه خواب دیدن و آن عجائبی است که با چشم در معراج مشاهده نمود.
نظر دوم اینست که منظور رویا در خواب است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در خواب دید داخل مکه خواهد شد همان موقعی
که در مدینه بود. به جانب مکه رهسپار شد ولی در حدیبیه مشرکان مانع شدند از ورود به مکه بطوري که بعضی از مسلمانان در
باره پیامبر مشکوك شدند.
نظر سوم اینست که منظور همان خوابی است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دید که میمونهائی بر فراز منبر بالا میروند و پائین
میآیند خیلی ناراحت و غمگین شده همین نظر از حضرت باقر و حضرت صادق علیهما السلام نقل شده است بنا بر این تاویل
شجره ملعونه بنی امیه هستند که خداوند به پیامبرش اطلاع میدهد آنها منصب و مقام او را خواهند گرفت و اولادش را میکشند.
بعضی گفتهاند منظور از شجره ملعونه شجره زقوم است که درختی است در جهنم) و این درخت را فتنه نامیده چون مشرکین مسخره
میکردند میگفتند آتش درخت را میسوزاند چگونه درون آتش درخت میروید ولی مؤمنین این مطلب را تصدیق کردند.
ص: 94
در باره آیه وَ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ مینویسد: ابن عباس گفت گروهی از قریش از قبیل عتبه و شیبه و پسران ربیعه و ابو سفیان و اسود
بن مطلب و زمعه بن اسود و ولید بن مغیره، ابو جهل بن هشام، عبد الله بن امیه، امیه بن خلف و عاص بن وائل و نبیه و منبه دو فرزند
حجاج و نضر بن حارث و ابو البختري پسر هشام در کنار کعبه اجتماع نموده گفتند خوب است بفرستیم از پی محمد اینجا بیاید و ما
با او روبرو حرفهاي خود را بزنیم. پیغام دادند به آن جناب که سران فامیلت در کنار کعبه اجتماع نمودند خوب است آنجا بیائی با
تو کار دارند.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بلافاصله آمد به خیال اینکه متمایل به اسلام شدهاند چون پیامبر اکرم علاقه شدیدي داشت به
مسلمان شدن آنها. در آن جمع نشست. گفتند یا محمد ما از پی تو فرستادهایم تا با تو استدلال کنیم و به صحبت پردازیم ما ندیدیم
کسی را که مانند تو زیان به فامیل خود رسانده باشد خدایان ما را دشنام میدهی و بر آئین و دین ما خورده میگیري و ما را به
سفاهت و نادانی نسبت میدهی و بین جمع ما جدایی انداختهاي اگر واقعا این کارها را براي رسیدن به مال دنیا انجام میدهی ما
حاضریم هر چه بخواهی در اختیارت بگذاریم اگر طالب ریاستی ما تو را رئیس و سرور خود میکنیم اگر گرفتار بیماري شدهاي ما
صفحه 62 از 211
برایت طبیب خواهیم آورد و معالجهات میکنیم. فرمود هیچ کدام از اینها نیست خداوند مرا برانگیخته و پیامبرم نموده و به من
کتاب داده اگر مرا به نبوت بپذیرید در دنیا و آخرت بهرهمند خواهید شد اگر نپذیرفتید صبر میکنم تا خداوند بین من و شما حاکم
شود.
گفتند پس در این صورت مشاهده میکنی که ما چقدر از نظر موقعیت جغرافیائی در مضیقه هستیم از خدایت بخواه این کوهها را
از ما دور نماید و براي ما رودهائی به وجود آورد مانند رودهاي شام و عراق و مردگان ما را زنده کند مخصوصا قصی را که مردي
راستگو است از او بپرسیم تو راست میگوئی در ادعایت یا دروغ؟ پیامبر اکرم فرمود براي انجام چنین درخواستهائی مبعوث
نشدهام. گفتند حالا که چنین کاري را نمیکنی از خدایت بخواه فرشتهاي را بفرستد تا نبوت تو را گواهی نماید و براي ما باغستانها
و گنجها و قصرهائی از طلا به وجود آورد. فرمود براي چنین کارهائی نیز مبعوث نشدهام من مامورم شما را راهنمائی کنم اگر قبول
کردید بهتر و اگر نپذیرفتید منتظر فرمان خدا میشوم گفتند پس آسمان را بر سر ما خراب کن همان طور که مدعی هستی اگر
خدایت بخواهد میتواند
ص: 95
چنین کند فرمود این کار در اختیار خداست اگر بخواهد انجام میدهد.
یکی از آنها گفت ما به خدا ایمان نخواهیم آورد مگر خداوند با ملائکه در جلوي ما بیایند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از جاي
حرکت کرد، عبد الله بن امیه مخزومی پسر عمهاش نیز از جاي حرکت نمود چون او پسر عاتکه دختر عبد المطلب بود. عبد الله
گفت یا محمد آنچه خویشاوندانت پیشنهاد کردند نپذیرفتی در مورد خود نیز هر چه خواستند قبول نکردي بعد گفتند ما را دچار
عذاب کن باز هم نکردي به خدا قسم من به تو ایمان نمیآورم مگر اینکه بوسیله نردبانی به آسمان بالا روي بطوري که تو را
مشاهده کنم و بعد به همراه خود چند فرشته را بیاوري که گواه رسالتت باشند و با خود نامهاي بیاورند در مورد نبوت تو.
ابو جهل گفت او جز ناسزا گفتن به خدایان ما و نسبتهاي ناروا به اجدادمان کار دیگري نمیکند. من با خدا پیمان میبندم که هر
وقت به سجده رفت سنگی بزرگ بر دوش حمل میکنم و بر سر او میزنم.
پیامبر اکرم از آنها جدا شد و محزون گردید از برخوردي که آنها داشتند خداوند این آیات را در همین مورد نازل فرمود.
حَتَّی تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً یعنی در سرزمین مکه براي ما چشمهساري بوجود آوري که میان مکه جاري شود أَوْ تُسْقِطَ السَّماءَ
کَما زَعَمْتَ عَلَیْنا کِسَفاً یا آسمان بر سر ما فرود آید تکههاي بر هم انباشته و منظور از (کما زعمت) اینست که: همان طور که مدعی
هستی آسمان شکاف خواهد خورد یا اینکه چنانچه ادعا میکنی پیامبرم و داراي معجزه هستم أَوْ تَأْتِیَ بِاللَّهِ وَ الْمَلائِکَ ۀِ قَبِیلًا قبیل
یعنی ضامن و کفیل گفته تو باشند و گفته قبیل جمع قبیله است یعنی گروه گروه ملائکه بیایند.
بعضی گفتهاند قبیل یعنی در مقابل ما این معنی شاهدي است که مشرکان عرب علاوه بر کفر و شرك مشبهه نیز بودند أَوْ یَکُونَ
لَکَ بَیْتٌ مِنْ زُخْرُفٍ یعنی یا خانهاي از طلا داشته باشی. بعضی گفتهاند زخرف یعنی نقشها أَوْ تَرْقی فِی السَّماءِ یعنی به آسمان بالا
روي وَ لَنْ نُؤْمِنَ لِرُقِیِّکَ حَتَّی تُنَزِّلَ عَلَیْنا کِتاباً نَقْرَؤُهُ یعنی اگر این کار را هم بکنی ما پیامبري تو را نمیپذیریم مگر اینکه براي هر
کدام از ما نامهاي از آسمان بیاوري که گواهی بر نبوت تو
ص: 96
داده باشد و ما خود آن نامه را بخوانیم.
قُلْ سُبْحانَ رَبِّی بگو منزه است خدا از هر کار ناپسند در این آیات جواب آنها چنین داده شده که معجزات را به انتخاب خودتان
قرار دادهاید با اینکه مربوط به خداست او از تدبیر جهان مطلع است و میداند چه کار به مصلحت است راهی براي شما متصور
نیست که از من بخواهید بعضی گفتهاند او بزرگتر است از اینکه بندگانش برایش تکلیف تعیین کنند چون بندگان باید مطیع او
صفحه 63 از 211
باشند.
گفتهاند: وقتی اعراب گفتند یا به آسمان بالا روي و خدا و ملائکه را بیاوري از گفته آنها معلوم میشد که معتقد به جسم بودن
خدایند به همین جهت خداوند میفرماید: قُلْ سُبْحانَ رَبِّی بگو خدا منزه است از اینکه داراي صفت اجسام باشد تا مشاهده شود و
پائین بیاید.
بعضی نیز میگویند خدا منزه است از اینکه معجزات را به درخواست اشخاصی بیاورد و تابع آنها باشد.
هَلْ کُنْتُ إِلَّا بَشَراً رَسُولًا یعنی این کارها از یک انسان ساخته نیست من نمیتوانم چنین کارهائی را انجام دهم قُلْ لَوْ کانَ فِی الْأَرْضِ
مَلائِکَ ۀٌ یَمْشُونَ مُطْمَئِنِّینَ بگو اگر در زمین ملائکهاي ساکن بودند و وطن گرفته بودند لَنَزَّلْنا عَلَیْهِمْ مِنَ السَّماءِ مَلَکاً رَسُولًا ما براي
آنها فرشتهاي را از آسمان به عنوان پیامبر میفرستادیم.
بعضی گفتهاند منظور از (مُطْمَئِنِّینَ) یعنی دل به دنیا و لذتهاي آن بسته بودند و پیرو دینی نبودند. برخی چنین معنی کردهاند: اگر
ساکنان زمین فرشته بودند ما پیامبري را از جنس فرشته براي آنها میفرستادیم تا بهتر بفهمند.
در مورد آیه چنین نیز توجیه کردهاند. که اعراب میگفتند ما در جهان آسوده و راحت بودیم محمد صلی الله علیه و آله آمد و ما را
به تشویش و اضطراب انداخت خداوند میفرماید اگر مانند فرشته هم آسوده و راحت بودید باز حکمت مقتضی بود که برایتان
پیامبر بفرستد. پس انسان اگر آسوده و راحت باشد مانع از ارسال پیامبران نخواهد شد چرا که آنها نیاز بیشتري به پیامبر دارند از
ملائکه.
در باره آیه خَشْیَۀَ الْإِنْفاقِ مینویسد: یعنی از ترس فقر و گرفتاري وَ کانَ الْإِنْسانُ
ص: 97
قَتُوراً یعنی انسان بخیل است وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ یعنی ما برایت کتابی نازل کردیم که آن را بصورت آیات و سورههائی متفرق و جدا جدا
نازل نمودهایم یا منظور اینست که بوسیله آن حق را از باطل جدا کردهایم یا اینکه قسمتی از قرآن اخبار است و بعضی امر و برخی
نهی و مقداري تهدید و برخی مژده یا اینکه آن را به صورت متفرق نازل کردیم نه یک مرتبه زیرا از ابتدا تا انتهاي نزول قرآن
بیست و چند سال طول کشید.
لِتَقْرَأَهُ عَلَی النَّاسِ عَلی مُکْثٍ یعنی تا بتدریج و با تانی بر مردم بخوانی که بیشتر در دل آنها جایگیر شود.
گفتهاند یعنی جدا جدا بر آنها بخوانی کم کم وَ نَزَّلْناهُ تَنْزِیلًا یعنی به تدریج به مناسبت احتیاجات و اتفاقات آن را نازل کردیم قُلْ
آمِنُوا بِهِ أَوْ لا تُؤْمِنُوا بگو ایمان بیاورید یا نیاورید این ایمان شما براي خودتان سودمند است موجب نفع دیگري نخواهد شد این آیه
تهدیدي است براي آنها إِنَّ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ یعنی کسانی که به آنها علم تورات داده شده قبل از قرآن مانند عبد الله بن
سلام و دیگران و بعضی گفتهاند منظور دانشمندان اهل کتاب و دیگران هستند و بعضی نیز میگویند منظور امت حضرت محمد
صلی الله علیه و آله است.
إِذا یُتْلی عَلَیْهِمْ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ سُجَّداً وقتی قرآن بر آنها خوانده میشود با چهرههاي خود بر زمین میافتند و سجده میکنند. اما
اینکه چانه (ذقن) را اختصاص به ذکر داده براي اینکه وقتی انسان به سجده بیافتد از همه جاي بدن جلوتر به زمین چانه او است.
الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَنْزَلَ عَلی عَبْدِهِ الْکِتابَ وَ لَمْ یَجْعَلْ لَهُ عِوَجاً قَیِّماً لِیُنْذِرَ بَأْساً شَدِیداً مِنْ لَدُنْهُ وَ یُبَشِّرَ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ :«18» الکهف
یَعْمَلُونَ الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْراً حَسَناً
ماکِثِینَ فِیهِ أَبَداً
وَ یُنْذِرَ الَّذِینَ قالُوا اتَّخَ ذَ اللَّهُ وَلَداً* ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ وَ لا لِآبائِهِمْ کَبُرَتْ کَلِمَ ۀً تَخْرُجُ مِنْ أَفْواهِهِمْ إِنْ یَقُولُونَ إِلَّا کَذِباً* فَلَعَلَّکَ باخِعٌ
.6 - نَفْسَکَ عَلی آثارِهِمْ إِنْ لَمْ یُؤْمِنُوا بِهذَا الْحَدِیثِ أَسَفاً 1
صفحه 64 از 211
وَ قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ :« إلی قوله » وَ اتْلُ ما أُوحِیَ إِلَیْکَ مِنْ کِتابِ رَبِّکَ لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ لَنْ تَجِ دَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَ داً :« و قال تعالی »
ما أَشْهَدْتُهُمْ خَلْقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ :« إلی قوله تعالی » فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُرْ إِنَّا أَعْتَدْنا لِلظَّالِمِینَ ناراً أَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها
وَ لا خَلْقَ
ص: 98
وَ لَقَدْ صَرَّفْنا فِی هذَا الْقُرْآنِ لِلنَّاسِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ وَ کانَ الْإِنْسانُ أَکْثَرَ شَیْءٍ جَدَلًا :« إلی قوله » أَنْفُسِهِمْ وَ ما کُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُداً
وَ مَنْ أَظْلَمُ :« إلی قوله » وَ ما مَنَعَ النَّاسَ أَنْ یُؤْمِنُوا إِذْ جاءَهُمُ الْهُدي وَ یَسْتَغْفِرُوا رَبَّهُمْ إِلَّا أَنْ تَأْتِیَهُمْ سُنَّۀُ الْأَوَّلِینَ أَوْ یَأْتِیَهُمُ الْعَذابُ قُبُلًا
مِمَّنْ ذُکِّرَ بِآیاتِ رَبِّهِ فَأَعْرَضَ عَنْها وَ نَسِیَ ما قَدَّمَتْ یَداهُ إِنَّا جَعَلْنا عَلی قُلُوبِهِمْ أَکِنَّۀً أَنْ یَفْقَهُوهُ وَ فِی آذانِهِمْ وَقْراً وَ إِنْ تَدْعُهُمْ إِلَی
.57 - الْهُدي فَلَنْ یَهْتَدُوا إِذاً أَبَداً 27
و میفرماید: أَ فَحَسِبَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنْ یَتَّخِذُوا عِبادِي مِنْ دُونِی أَوْلِیاءَ إِنَّا أَعْتَدْنا جَهَنَّمَ لِلْکافِرِینَ نُزُلًا تا این آیه قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ
.110 - یُوحی إِلَیَّ أَنَّما إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صالِحاً وَ لا یُشْرِكْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً 102
یعنی معتدل و مستقیم است قرآن و تناقضی در آن وجود ندارد یا به معنی اینست که اساس و پایگاه است براي « قَیِّماً » در باره
کتابهاي آسمانی گذشته که آنها را تصدیق مینماید و حفظ میکند و آلودگیها را از آن برطرف مینماید و قرآن ناسخ شرایع این
کتابها است.
بعضی گفتهاند یعنی قرآن پایگاه امور دین است که لازم است به آن مراجعه شود در امور دین بعضی قیما را به معنی دائما گرفتهاند
یعنی نسخ نخواهد شد فَلَعَلَّکَ باخِعٌ نَفْسَکَ عَلی آثارِهِمْ یعنی تو خود را میکشی بر آنچه قوم تو گفتند که ما ایمان به تو
نمیآوریم مگر اینکه براي ما چشمه ساري بوجود بیاوري چون سرپیچی نسبت به پروردگارت نمودند إِنْ لَمْ یُؤْمِنُوا بِهذَا الْحَدِیثِ
علی » أَسَ فاً اگر ایمان به قرآن نیاورند تو محزون و متاثر میشوي که اعراض میکنند و نمیپذیرند دستورات تو را بعضی گفتهاند
یعنی بعد از مرگ آنها. « آثارهم
در باره آیه إِلَّا أَنْ تَأْتِیَهُمْ سُنَّۀُ الْأَوَّلِینَ جز اینکه میخواهند طبق گذشته دچار عذابی شوند که مستاصل و بیچاره گردند أَوْ یَأْتِیَهُمُ
الْعَذابُ قُبُلًا یا عذابی بر آنها نازل شود که به چشم بینند تاویل آیه چنین است که آنها از ایمان خودداري میکنند مگر چنین
عذابهائی را دچار شوند که به اجبار ایمان آورند أَ فَحَسِبَ الَّذِینَ کَفَرُوا یعنی گمان کردهاند کسانی که منکر یکتایی خدایند و
بندگان مرا به عنوان خدا پذیرفتهاند (منظور عیسی مسیح) و ملائکه هستند گمان کردهاند من بر آنها خشم نمیگیرم و کیفرشان
نمیکنم فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ یعنی هر که آرزوي ثواب خدا را دارد.
ص: 99
ذلِکَ عِیسَ ی ابْنُ مَرْیَمَ قَوْلَ الْحَقِّ الَّذِي فِیهِ یَمْتَرُونَ. ما کانَ لِلَّهِ أَنْ یَتَّخِ ذَ مِنْ وَلَدٍ سُبْحانَهُ إِذا قَضی أَمْراً فَإِنَّما یَقُولُ لَهُ کُنْ :«19» مریم
- فَیَکُونُ. وَ إِنَّ اللَّهَ رَبِّی وَ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ هذا صِ راطٌ مُسْتَقِیمٌ. فَاخْتَلَفَ الْأَحْزابُ مِنْ بَیْنِهِمْ فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ مَشْهَدِ یَوْمٍ عَظِیمٍ 34
.37
وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا بَیِّناتٍ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلَّذِینَ آمَنُوا أَيُّ الْفَرِیقَیْنِ خَیْرٌ مَقاماً وَ أَحْسَنُ نَدِیا :« و قال تعالی »
وَ کَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْن هُمْ أَحْسَنُ أَثاثاً وَ رِءْیاً
قُلْ مَنْ کانَ فِی الضَّلالَۀِ فَلْیَمْدُدْ لَهُ الرَّحْمنُ مَ  دا* حَتَّی إِذا رَأَوْا ما یُوعَدُونَ إِمَّا الْعَذابَ وَ إِمَّا السَّاعَۀَ فَسَ یَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ شَرٌّ مَکاناً وَ
أَضْعَفُ جُنْداً
أَ فَرَأَیْتَ الَّذِي کَفَرَ بِآیاتِنا وَ قالَ لَأُوتَیَنَّ مالًا وَ وَلَداً :« إلی قوله »
أَطَّلَعَ الْغَیْبَ أَمِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً
صفحه 65 از 211
کَلَّا سَنَکْتُبُ ما یَقُولُ وَ نَمُدُّ لَهُ مِنَ الْعَذابِ مَ  دا* وَ نَرِثُهُ ما یَقُولُ وَ یَأْتِینا فَرْداً* وَ اتَّخَ ذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَۀً لِیَکُونُوا لَهُمْ عِ  زا* کَلَّا
وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً :« إلی قوله » سَیَکْفُرُونَ بِعِبادَتِهِمْ وَ یَکُونُونَ عَلَیْهِمْ ضِ  دا
لَقَدْ جِئْتُمْ شَیْئاً إِ  دا
تَکادُ السَّماواتُ یَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ وَ تَنْشَقُّ الْأَرْضُ وَ تَخِرُّ الْجِبالُ هَ  دا
أَنْ دَعَوْا لِلرَّحْمنِ وَلَداً
وَ ما یَنْبَغِی لِلرَّحْمنِ أَنْ یَتَّخِذَ وَلَداً
.97 - فَإِنَّما یَسَّرْناهُ بِلِسانِکَ لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتَّقِینَ وَ تُنْذِرَ بِهِ قَوْماً لُ  دا 73 :« إلی قوله » إِنْ کُلُّ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِلَّا آتِی الرَّحْمنِ عَبْداً
در باره آیه فَاخْتَلَفَ الْأَحْزابُ مِنْ بَیْنِهِمْ مینویسد یعنی اختلاف نمودند گروههاي مختلف از اهل کتاب در باره عیسی (ع) چنانچه
قبلا ذکر شد.
در باره آیه قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلَّذِینَ آمَنُوا أَيُّ الْفَرِیقَیْنِ یعنی کافران بمؤمنان میگویند کدام دسته از ما و شما داراي بهترین موقعیت
و مقام و مجلس هستیم هُمْ أَحْسَنُ أَثاثاً وَ رِءْیاً ابن عباس میگوید اثاث لوازم زندگی و زینت دنیا است (و الرئی) منظر و قیافه است
گفتهاند آیه در مورد نضر بن حارث و دوستان اوست که مویهاي خود را شانه میزدند و بهترین لباسهاي خود را میپوشیدند و با
ظاهر آراسته و قیافه ساخته و پرداخته خود بر اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله افتخار مینمودند فَلْیَمْدُدْ لَهُ الرَّحْمنُ مَ  دا فعل امري
است که معنی آن خبري است یعنی خداوند جزاي او را چنین داده که رهایش میکند در همان حال.
کلمه تعجب است گفته منظور آیه عاص بن وائل است و بعضی « أَ فَرَأَیْتَ » : در باره آیه أَ فَرَأَیْتَ الَّذِي کَفَرَ بِآیاتِنا مینویسد
میگویند: ولید بن مغیره بعضی نیز میگویند: عمومی
ص: 100
است وَ قالَ لَأُوتَیَنَّ مالًا وَ وَلَداً که آنها از روي استهزاء میگفتند در بهشت به ما ثروت و فرزندانی خواهند داد یا منظور اینست که
میگفتند اگر ما بر دین آباء و اجداد خود پایدار باشیم به ما در دنیا ثروت و فرزند خواهد داد وَ نَمُدُّ لَهُ مِنَ الْعَذابِ مَ  دا یعنی پیوسته
او را در عذاب خواهم داشت وَ نَرِثُهُ ما یَقُولُ یعنی آنچه مدعی از مال و فرزند بود در اختیار ما خواهد گذاشت.
در باره آیه لَقَدْ جِئْتُمْ شَیْئاً إِ  دا مینویسد مراد امر عظیم است یعنی کار زشت بزرگی را انجام دادید تَکادُ السَّماواتُ یَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ
میخواست آسمان شکافته شود از دروغی که شنید و حرف بزرگی که زدند وَ تَخِرُّ الْجِبالُ هَ  دا و کوهها فرو میریزد و از هم بپاشد
را بعضی به معنی هدم و ویرانی گرفتهاند وَ ما یَنْبَغِی لِلرَّحْمنِ أَنْ یَتَّخِ ذَ وَلَداً شایسته نیست براي خدا که فرزند بگیرد و از « هَ  دا »
صفات او نیست فرزند داشتن چون کسی که فرزند دارد حادث و محتاج است قَوْماً لُ  دا یعنی گروهی که سخت به دشمنی
پرداختهاند.
وَ کَ ذلِکَ أَنْزَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیا وَ صَ رَّفْنا فِیهِ مِنَ الْوَعِیدِ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ أَوْ یُحْ دِثُ لَهُمْ ذِکْراً* فَتَعالَی اللَّهُ الْمَلِکُ الْحَقُّ وَ لا تَعْجَلْ :«20» طه
وَ قالُوا لَوْ لا یَأْتِینا بِآیَۀٍ مِنْ رَبِّهِ أَ وَ لَمْ تَأْتِهِمْ :« و قال سبحانه » 114 - بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یُقْضی إِلَیْکَ وَحْیُهُ وَ قُلْ رَبِّ زِدْنِی عِلْماً 113
بَیِّنَۀُ ما فِی الصُّحُفِ الْأُولی* وَ لَوْ أَنَّا أَهْلَکْناهُمْ بِعَذابٍ مِنْ قَبْلِهِ لَقالُوا رَبَّنا لَوْ لا أَرْسَلْتَ إِلَیْنا رَسُولًا فَنَتَّبِعَ آیاتِکَ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَذِلَّ وَ
.135 - نَخْزي* قُلْ کُلٌّ مُتَرَبِّصٌ فَتَرَبَّصُوا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ أَصْحابُ الصِّراطِ السَّوِيِّ وَ مَنِ اهْتَدي 133
در باره آیه أَوْ یُحْ دِثُ لَهُمْ ذِکْراً مینویسد یعنی قرآن براي آنها تجدید موعظه و پند نماید گفتهاند یا منظور اینست که قرآن براي
آنها شخصیت به وجود آورد بوسیله ایمان آوردنشان.
وَ لا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ در باره این چند وجه نقل شده:
-1 یعنی عجله در تلاوت قرآن نکن پیش از تمام نمودن جبرئیل وحی ابلاغ آن را زیرا پیامبر اکرم (ص) با جبرئیل تلاوت میکرد و
صفحه 66 از 211
عجله در تلاوت قرآن داشت از ترس فراموشی.
یعنی درست دقت کن در باره آنچه به تو وحی میشود تا جبرئیل از قرائت آن فارغ گردد و با او مخوان.
ص: 101